Politieke top wist zich geen raad met oud-NSB’er Jacob Luitjens, blijkt uit vrijgegeven notulen

In de jaren tachtig deed de Nederlandse justitie er alles aan om de gevluchte oud-NSB’er Jacob Luitjens vanuit zijn nieuwe thuisland Canada uitgeleverd te krijgen. Maar nadat Luitjens in 1992 enigszins onverwacht inderdaad dat land werd uitgezet, in Nederland alsnog in de gevangenis belandde en in 1995 weer vrijkwam, wilde de politiek hem vooral kwijt. Dat blijkt uit de Trouw-podcast De Schrik van Roden en uit notulen van de ministerraad die vandaag openbaar worden gemaakt in het Nationaal Archief.

De Nederlandse overheid probeerde onder meer de 77-jarige Luitjens, op dat moment staatloos, terug te sturen naar Paraguay. In dat land had hij in de jaren vijftig gewoond. Uiteindelijk zag toenmalig staatssecretaris Elizabeth Schmitz (justitie) een verblijfsvergunning toch als enige optie. Het afwijzen van Luitjens’ verzoek voor een verblijfsvergunning zou leiden tot ‘publicitair gevoelige’ rechtszaken van de oud-NSB’er, vreesde Schmitz, “die zeker kans van slagen hebben”. Ze drukte de fractievoorzitters eind 1996 in een vertrouwelijke brief op het hart de beslissing uit de publiciteit te houden.

Allerlaatste oud-NSB’er die vastzat

Jacob Luitjens was begin jaren negentig de allerlaatste oud-NSB’er die in Nederland vastzat voor misdaden uit de Tweede Wereldoorlog. “Hij is het einde van een hoofdstuk”, zegt historicus David Barnouw. Tijdens de oorlog deed Luitjens als twintiger mee aan razzia’s in Drenthe en was hij medeverantwoordelijk voor twee dodelijke schietpartijen.

Hij vluchtte, stichtte een gezin in Paraguay en werd daarna een geliefd laboratorium-instructeur aan een universiteit in het Canadese Vancouver. Eenmaal ontmaskerd, uitgeleverd en opgesloten, kreeg de bejaarde Luitjens zoals veel oud-NSB’ers gratie, waarna hij in 1995 vervroegd vrijkwam. Luitjens was hier niet geliefd. Zo ontving Justitie een brief van Nederlanders die hoopten dat “deze man, of liever gezegd beest, een hartstilstand krijgt”.

Fragment: RTV Noord peilde na Luitjens’ vrijlating de publieke opinie over wat nu te doen met de oud-NSB’er.

De Nederlandse politiek stond na Luitjens’ vrijlating voor een lastig dilemma. Omdat Canada hem zijn staatsburgerschap had afgenomen, was de oud-NSB’er staatloos. Luitjens wilde terug naar zijn vrouw en kinderen in Canada, maar om zo’n reis te kunnen maken had hij een paspoort nodig, en dus een verblijfsvergunning. Nederland was huiverig hem die te geven, waarschijnlijk uit angst voor kritiek dat een oud-landverrader opnieuw rechten zou krijgen.

Niet rechtsgevoel, maar vrees voor publiciteit leidend

In die gevoelige context moest niet de IND, maar de ministerraad in 1995 beslissen of Luitjens’ aanvraag ingewilligd werd. Voormalig directeur Kees Schulten van het RIOD (het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, tegenwoordig het NIOD) was toen al kritisch, omdat de overheid zich meer leek te laten leiden door publiciteit dan door rechtsgevoel. De historicus kon ‘niet geloven’ dat aan deze beslissing “een heel kabinet te pas moest komen”, aangezien het ging om iemand die zijn straf had uitgezeten.

Luitjens zelf had in 1995 het gevoel dat hij van het kastje naar de muur werd gestuurd, zei hij een half jaar na zijn vrijlating in het televisieprogramma NOVA. Deels klopte dat, blijkt uit interne IND-stukken die Trouw heeft ingezien. In 1994 maakte Canada al duidelijk Luitjens niet opnieuw als staatsburger te willen opnemen. Maar in november 1995, toen Luitjens zijn frustratie uitte over de staatsrechtelijke limbo waarin hij zich bevond, zei een justitiewoordvoerder tegen NOVA dat Nederland nog zou wachten op een beslissing van Canada.

Ook minister-president Wim Kok reageerde afhoudend. “[De zaak] is zo lastig, dat ik er nog geen positie in kan hebben.” Ondanks Luitjens’ onzekere situatie, kwam de zaak pas een jaar later, toen alle media-aandacht was gaan liggen, aan de orde in de ministerraad.

Onvrede oud-verzetslieden

“De enige mogelijkheid is het berusten in zijn verblijf in Nederland”, concludeerde staatssecretaris Schmitz op dat moment, blijkt uit vrijgegeven notulen. Oud-verzetslieden hadden hun onvrede aan haar geuit. Die deden “de suggestie te onderzoeken of de heer Luitjens naar Paraguay kan worden gezonden”. Hoewel Luitjens er op dat moment al 35 jaar niet was geweest, liet ze Buitenlandse Zaken uitzoeken of dit zou kunnen. Schmitz wist eind 1996 “dat deze oplossing niet mogelijk is”.

Alle fractievoorzitters (behalve die van de extreemrechtse Centrum Democraten) werden ingelicht over het besluit Luitjens een verblijfsvergunning te geven. Hen werd op het hart gedrukt de zaak uit de publiciteit te houden. Enkele jaren nadat Luitjens in 1997 in stilte zijn verblijfsvergunning had gekregen, had hij opnieuw aanvraag kunnen doen om weer Nederlander te worden. In dat geval had de oud-NSB’er vanaf 2002 of 2003 bijvoorbeeld weer mogen stemmen bij verkiezingen.

Luitjens zou nu 102 zijn en nog steeds in Nederland wonen. Of hij ooit weer Nederlander werd en hoe het met hem afliep, blijkt komende donderdag, in de slotaflevering van De Schrik van Roden.