Politiek geladen documenta

Hier moet het epigrafisch museum ongeveer zijn. Er is werk te zien van een van de kunstenaars van documenta, zo vertelt het programmaboekje. Alle muren in deze buurt, aan de noordkant van het centrum van Athene, zijn belaagd door een leger graffiti-activisten: ze tonen naast tekeningen vooral veel politieke, anti-kapitalistische leuzen. Het epigrafisch museum staat met de rug tegen het massieve nationale archeologisch museum, de buitenmuren zijn opvallend schoon. Binnen staan drie medewerkers klaar. De tas mag niet mee en verdwijnt achter de balie.

In een epigrafisch museum gaat het, zo blijkt, over de oude, op harde materialen aangebrachte inscripties, vooral op steen. Twee langgerekte zalen zijn gevuld met kasten met daarin vierkante blokken marmer, allen voorzien van een cijfer. Hier en daar is er eentje gedraaid zodat je de gegraveerde tekst zou kunnen lezen, als je oud-Grieks machtig bent. Erbij zo af en toe een bordje in nieuw-Grieks én Engels met een toelichting: bijvoorbeeld dat dit een decreet is over de bronzen van de Acropolis uit 362 voor Christus.

Aan de muur erboven en in een vitrine hangen en liggen zwartwitfoto's die in eerste instantie nauwelijks opvallen. Ze zijn gemaakt door fotografe Gauri Gill (1970) en tonen het leven in de woestijn van Rajasthan in haar thuisland India: graven, vaak met handgeschreven grafstenen, de lege, door de regering gedoneerde betonnen huizen van een nomadenstam, tekeningen en letters op de muren van klaslokalen - net als de geschriften uit de Griekse oudheid. De meest aangrijpende serie: de geboorte van een kind op een doek op de grond, bijgestaan door een vroedvrouw.

'Vergeet alles wat je weet'

Dit epigrafisch museum is één van de 47 locaties in Athene van de veertiende documenta. De vijfjaarlijkse tentoonstelling van hedendaagse kunst is sinds de eerste editie in 1955 altijd in Kassel te zien geweest, maar de artistiek leider van deze editie, Adam Szymczyk, koos voor het eerst voor twee steden. De eerste helft begon op 8 april in Athene en duurt honderd dagen, op 10 juni begint de manifestatie met dezelfde kunstenaars (met veelal andere werken) in Kassel. Hij wil daarmee de vanzelfsprekendheid van de dominantie van westerse kunst doorbreken, een nieuw perspectief bieden voor de bijna één miljoen bezoekers.

Je kunt er niet omheen: deze documenta is uiterst politiek geladen. 'Vergeet alles wat je weet', adviseerde Szymczyk de pers bij de opening, twee weken geleden. 'Alles', dat behelst in de eerste plaats beroemde kunstenaars; hier geen Damien Hirst, Jeff Koons of Marlene Dumas. Ook het denken in nationaliteiten ging op de schop; een nationaliteit is, zo redeneert Szymczyk, een door het negentiende-eeuwse idee van de natiestaat opgelegde doctrine. In de documenta-teksten en in de tentoonstellingen staat dus niet aangegeven welk paspoort iemand heeft, wel is op te maken waar de kunstenaar woont en werkt. Anders dan bij de biennale van Venetië is er dus geen Nederlands paviljoen, de website laat je niet zoeken op nationaliteit.

Tegenstrijdigheden

'Leren van Athene', is toepasselijk op meerdere manieren op te vatten. Athene is de bakermat van de democratie, sinds de achttiende eeuw aanbeden door (Duitse) kunsthistorici, maar nu ook hoofdstad van het economisch zwarte schaap van Europa, en daarnaast de eerste Europese halte voor vluchtelingen. Tegenstrijdigheden die ook de 160 door Szymczyk en zijn team uitgenodigde kunstenaars in hun werk tonen, soms heel direct, soms ook sluimerend, niet alleen over de tegenstelling Duitsland-Griekenland maar ook de globale Noord-Zuid-tegenstellingen.

Allemaal kwamen ze in de aanloop naar de tentoonstelling naar Athene én naar Kassel om nieuw werk te maken en bestaand werk te selecteren. Bovendien konden ze vooral in Athene bedenken waar hun kunst het best tot zijn recht zou komen. Ook bij die locatiekeuze was er een ideologische grondslag: Szymczyk wilde nadrukkelijk de door de overheid gefinancierde musea en instituten bij de tentoonstelling betrekken. Het pas geopende Stavros Niarchos-gebouw, ontworpen door Renzo Piano, aan de zuidkant van de stad, en plaats van onder meer de nationale opera en de nationale bibliotheek, is dus geen documentalocatie - het is namelijk gefinancierd door een particulier.

Wel zorgde de organisatie ervoor dat het EMST, sinds 2000 het Griekse nationaal museum voor hedendaagse kunst, voor het eerst alle verdiepingen van de voormalige brouwerij kon gebruiken als tentoonstellingsruimte. Die kunst is vaak overweldigend en zwaar, op meerdere niveaus. Bijna elke kunstenaar - de meesten volkomen onbekend in gangbare musea - heeft een politieke of humanitaire misstand als onderwerp, onrecht, uitbuiting of ongelijkheid. Een willekeurige greep uit één van de vier verdiepingen: foto's uit de bezette gebieden in Palestina/Israël van Ahlam Shibli, schilderijen van Andrzej Wráblewski van de executie van de ouders van de kunstenaar in 1941 in Vilnius, maskers gemaakt naar voorbeeld van een bedreigde stam in Cambodja.

Naast beelden, foto's en schilderijen zijn er ook films. Juist daarin komt het Griekse aspect vaak heel direct naar voren. Een hoogtepunt daarbij is de ook in het EMST getoonde film van de in Londen wonende historicus en filmmaker Naeem Mohaiemen (1969), 'Tripoli cancelled'. De anderhalf uur durende film is opgenomen op de sinds 2001 verlaten Griekse internationale luchthaven Ellinikon, en gebaseerd op de ervaring die Mahaiemens vader in 1977 had op datzelfde vliegveld: hij zat er negen dagen vast omdat hij zijn paspoort kwijt was. Een oudere man dwaalt alleen door de ruimtes, loopt stilstaande roltrappen op en af, zet een stoeltje neer op de landingsbaan, bestelt een drankje bij de imaginaire ober aan de bar, danst in zijn eentje op de muziek van 'By the rivers of Babylon'. Je hoort hem brieven voorlezen aan zijn vrouw - hij hoopt snel thuis te komen. Daarnaast leest hij voor uit 'Waterschapsheuvel', het konijnenverhaal van Richard Adams, het lievelingsboek van hun zoon. Hij stapt in het lege toestel van Olympic airways, zoekt genegenheid bij een stewardessenpaspop, en blijft, ondanks zijn verlorenheid, hoopvol.

Het is een film die je tijdens de rest van het bezoek aan Athene bijblijft. Het gammele uithangbord van Olympic Airways tegenover het EMST lijkt er speciaal te zijn opgehangen, de statenloosheid van de vluchtelingen die ook nu nog door de stad zwerven, de stad als luchthaven.

Kakofonie

Toch is de boodschap van deze documenta, als je al van een enkele boodschap kunt spreken bij zo'n kakofonie van kunstenaars en misstanden, niet alleen maar somber. Dat komt deels door de kunstenaars. Kunst is, als het goed is, immers niet alleen maar een weergave van een situatie. Het biedt ook ruimte voor verbeelding. Daarnaast heeft Szymczyk in zijn selectie voor de locaties over de stad het 'leren' centraal gesteld. Naast het EMST zijn er grote tentoonstellingen in het conservatorium en in de kunstacademie, plaatsen waar studenten ook tijdens de tentoonstelling aan het werk zijn. In de kunstacademie zorgde documenta zelfs voor een nieuwe bibliotheek. Ook in de prestigieuze Gennadiusbibliotheek, waar mensen onderzoek doen naar Griekse manuscripten, wordt op fluistertoon toelichting gegeven op de in de bibliotheek opgehangen documentakunst uit Timboektoe en Glasgow. Daarnaast is er een uitgebreid educatief programma, dat vorig jaar al van start ging. Kunstacademiestudenten uit Duitsland en Griekenland werkten samen aan nieuw werk, en voor de bezoekers van de documenta zijn er wandelingen te boeken - rondleidingen bij een van de grote locaties door overwegend Griekse medewerkers.

Naast de statische kunst, de schilderijen, foto's en beelden, is er ook veel aandacht voor performancekunst en muziek. Dagelijks, gedurende de hele documenta, zijn er op meerdere plaatsen performances en concerten te zien. Dat wil zeggen: als het je lukt de juiste locatie op het juiste moment te bereiken, en de performance niet pas een maand later begint. Het is begrijpelijk dat niet alle kunstenaars continu aanwezig konden zijn, maar iets minder 'exotische' locaties waren wel praktisch geweest.

Toch is het dwalen door de stad, van een van de vier grotere locaties op zoek naar die andere 43, ook bewust onderdeel van de documenta-ervaring. Daarmee heeft Szymczyk een vruchtbare nieuwe dimensie toegevoegd aan de tot nu toe in het slaperige Kassel vastgeroeste documenta. Zelfs vanaf de Acropolis, epicentrum van het bakermat-van-de-democratie-idee, is een documenta-kunstwerk zichtbaar. Op de Filippapou-heuvel staat een koepeltentje, uitgehakt in marmer. Rebecca Belmore (1960) koos de tent als symbool voor de vluchtelingen van nu, die in Griekenland vaak in koepeltentjes onderdak kregen. Maar ook omdat de wigwam voor haarzelf, met haar wortels in de Anishinaabe-stam in Canada, staat voor het eeuwige rondreizen. En waarmee je je, als het moet, overal thuis kunt voelen.

Documenta 14 is tot 16 juli te zien in Athene, van 10/6 tot 17/9 in Kassel. Meer informatie op documenta.de. Bij de hoofdlocaties van de tentoonstelling is een plattegrond verkrijgbaar alsmede een overzicht van de performances en het tijdstip waarop deze te zien zijn. Een eigen plattegrond van Athene, of een smartphone met kaartfunctie, is onmisbaar.

undefined