'Polen hebben niets eigens om zich aan te binden'

Wat moet je weten om Polen te begrijpen?
"Twee historische feiten. In de eerste plaats zijn de Polen te vroeg bekeerd tot het christendom. Ze hadden niet de tijd om een eigen identiteit te ontwikkelen die ze konden inbrengen. Je kunt zeggen dat de Polen geen identiteit hebben behalve het christendom.

"Daarnaast was kennis voorbehouden aan adel en kerk. De meeste mensen waren horige boeren, feitelijk slaven. Die slaven zijn onze voorouders. Ons land leek op het zuiden van de Verenigde Staten voor de Amerikaanse burgeroorlog. Die horige boeren identificeerden zich niet met Polen en waren niet voorbereid op vrijheid.

"Aan het einde van de achttiende eeuw werd Polen opgedeeld. Toen vervolgens wetenschap, politiek en organisatiecultuur tot bloei kwamen, werd dit gezien als opgelegd door de bezetters. Wat kon je daar tegenover stellen? Het rooms-katholicisme, want onze bezetters waren vooral oosters-orthodoxe Russen en protestantse Duitsers."

Oftewel een negatief gedefinieerde identiteit?
"Precies. En dat is fnuikend. Wij hebben twee soorten persoonlijkheden. Johannes Paulus II, de Pool die zichzelf realiseert door het rooms-katholicisme, en de schrijver Witold Gombrowicz, die denkt door middel van negatie. In historische teksten valt het op dat Polen overal de draak mee steken. Het zijn spotvogels. Om je te verbinden aan een idee, moet je iets eigens hebben. En dat hebben ze niet. Geniaal was de Tsjechische kunstenaar David Cerny, die de Polen voorstelde als monniken die de homo-vlag planten in een aardappelveld."

Waarom?
"Homoseksualiteit was rond de eeuwwisseling wijdverbreid onder de Poolse adel. We hadden een aristocratische cultuur die redelijk tolerant en verlicht was, terwijl we nu leven in een land vol homofobie, intolerantie en vreemdelingenhaat. In die homofobie schuilt het boerenprotest tegen de decadente hoge heren."

Maar is het niet gewoon hypocrisie?
"Het is vooral angst door een gebrek aan identiteit. Polen zijn doodsbang voor mensen die anders zijn, omdat ze niet goed weten wieze zelf zijn. Als zwakke mensen doen ze alsof ze heel sterk zijn. Maar natuurlijk zit daar ook veel hypocrisie in, die voortkomt uit het katholicisme."

U voelde zich ooit sterk verbonden met de kerk.
"De kerk hoorde bij Polen, zoals tulpen bij Nederland. Je was omringd door de communistische vijand. In de kerk vond je asiel. Tegenwoordig schiet de kerk zichzelf in de knie. Poolse bisschoppen zijn niet al te intelligent en begrijpen niet wat er in de wereld gebeurt. De kerk wil de politiek en onze seksualiteit controleren, maar weet niet hoe. Stukje bij beetje verliest ze terrein. Wie blijven er in de kerk? Vooral de verliezers van de grote maatschappelijke veranderingen. Zij nemen een defensieve houding aan en scanderen 'leve het grote, katholieke Polen'."

En daarom verlangt u soms terug naar de goede oude tijd?
"Niet omdat het communisme goed was, maar omdat het een goede vijand was die goede eigenschappen bij mensen versterkte. Door me te verweren tegen het communisme, werd ik cultureel onderlegd. We lazen boeken, gedichten en gingen veel naar goede films, ook Russische, als een manier om ons te verzetten tegen het systeem. Verzet tegen het huidige systeem roept vooral het slechte in de mens boven. Je wilt anderen geld afpakken, op hun nummer zetten, vernederen."

Maar de Poolse transitie geldt toch als succes? De welvaart is enorm gestegen.
"Ja, maar voor veel mensen was de schok te groot. Net als iemand die thuis aardappels eet met een lepel en opeens moet dineren bij de konigin van Engeland. Burgers van Nederland of Zweden kunnen nadenken over hun eigen consumptiepatroon en bijvoorbeeld tot de conclusie komen dat het milieu belangrijker is dan elke dag een scholletje verorberen. Wij niet. Hier klinkt onmiddellijk - en dat wordt versterkt door de kerk - dat de mens belangrijker is dan een dier. Belangrijk is dat we eindelijk onze buiken kunnen vullen. De grote meerderheid wil heel veel consumeren. Als kinderen geloven ze dat je een iPhone moet hebben om gelukkig en geliefd te zijn. Maar ze blijven gefrustreerd, omdat ze het geld niet hebben voor al die dingen."

Maar uit onderzoeken blijkt dat de meeste Polen zich gelukkig voelen.
"Polen hebben een minderwaardigheidscomplex en tegelijkertijd een gevoel van morele superioriteit, dat ze wordt bijgebracht door het katholicisme: wij brengen het Westen de goede boodschap in de vorm van ethiek. Het Westen lacht ons natuurlijk vierkant uit, want wie laat zich nu de les lezen door iemand die technologisch veertig jaar achterloopt?"

Oftewel Johannes Paulus II.
"Ja. Maar ook in Polen is de kerk ondertussen als de Titanic. Het schip zinkt, terwijl het orkest doorspeelt. Ze verliest op eigen terrein door alle financiële en seksschandalen. Nu hebben onze bisschoppen het woord 'gender' uit de hoge hoed getoverd, om de pedofilieschandalen toe te dekken. Als we bang zijn voor de gevaarlijke 'gender-ideologie', stellen we geen lastige vragen over wat bisschoppen en priesters uitspoken."

Dus het katholicisme als identiteit, terwijl de kerk zinkt. Waar leidt dat toe?
"Dat weet ik niet. Maar dat de kerk zinkt, betekent niet dat het katholieke bewustzijn van boord is. Want het gaat hier niet om de religie, maar om identiteit. Veel mensen zijn katholiek, omdat ze bang zijn. Bang hun identiteit te verliezen - 'wie ben ik zonder katholicisme?' - en bang te worden afgewezen en dus bang te zeggen wat ze denken.

"In de psychologie bestaat de zogeheten transactionele analyse, waarbij mensen spellen spelen. Het lievelingsspel van Polen heet: 'Ik heb je betrapt, jij smeerlap'. Ik heb gezien dat jij iets deed wat niet mag en waarvoor jij je moet schamen. Iedereen vindt het prachtig, maar tegelijk is iedereen doodsbang om zelf te worden betrapt."

Wie is Bartlomiej Dobroczynski?
Psycholoog, gespecialiseerd in de geschiedenis van de psychologie. Schreef naar eigen zeggen een 'grappige habilitatie' over het onderbewustzijn in Polen vóór Freud. Onder het communisme voelde hij verbonden met de rooms-katholieke kerk. Sinds het einde van het communistische regime in 1989 werd hij , opnieuw naar eigen zeggen, 'steeds linkser'.