Polen haat Polen

Straattaal? Nee hoor, het volgende fragment komt uit het laatste nummer van wSieci, dat doorgaat voor een gerespecteerd opinieblad: 'Jij bent een valse hufter, stront, een leugenaar, afval, een nul, een verschrikkelijk creatuur en een draaikont. Een boodschappenjongen voor de machthebbers, een stuk paranoia, een kontlikker van oplichters, een ja-knikker. Je bent een dweil, een manipulator. Leugen na leugen stroomt uit je bek. Wie betaalt jou, lakei? Wie heeft jou gekocht en voor hoeveel? Wie zegt wat jij moet zeggen en doen? Bij wie houd jij je vinger in de kont?'

Het citaat dendert nog een halve bladzijde door. Onder het mom van 'kijk, zo denken onze lezers' laat de schrijver van het feuilleton weten wat hij denkt van journalisten die niet zo denken als hij.

Bladen als wSieci - dat zichzelf aanprijst als 'het weekblad van het jonge Polen' - zijn de afgelopen jaren als paddestoelen uit de grond geschoten. De journalisten die er werken, noemen zichzelf niepokorni (zoveel als 'onverschrokken') in tegenstelling tot de concurrentie die ze afdoen als 'mainstream' en 'politiek-correct'.

Daarmee staan ze in een Europese trend. Het 'volk' heeft geen vertrouwen meer in de Lügenpresse, zoals Pegida-aanhangers in Duitsland het zeggen. En dus ontstaan er alternatieven. Maar wie goed kijkt, ziet dat dat proces in Polen niet helemaal spontaan is. Politici sturen mee.

Parallellen
De naam die hier centraal staat, is ex-premier Jaroslaw Kaczynski (66). Sinds jaar en dag is hij de onbetwiste leider van Recht en Rechtvaardigheid (PiS), een partij van law & order, traditie en nationale trots. Er zijn veel parallellen tussen hem en Geert Wilders en Marine Le Pen. De vluchtelingencrisis heeft de overeenkomsten tussen hen nog duidelijker gemaakt. Net als Wilders heeft Kaczynski een hekel aan de 'politiek-correcte mainstream'. Maar er is ook een duidelijk verschil. Wilders weet de door hem verfoeide media handig te bespelen. Kaczynski niet. Wilders surft op de golven van verontwaardiging. Kaczynski gaat kopje onder.

Vandaar dat Kaczynski afhankelijk is van bevriende media. Die zijn niet dik gezaaid. Uitzondering is het radiostation Radio Maryja, met bijbehorende tv (Trwam) en krant (Nasz Dziennik), een van de machtigste organisaties binnen de katholieke kerk in Polen. De charismatische oprichter pater Tadeusz Rydzyk heeft honderdduizenden meest oudere luisteraars die zijn stemadvies trouw volgen. En dat advies luidt al jaren: stem Kaczynski.

Maar de steun van Radio Maryja is niet voldoende. Dat bleek in 2011 opnieuw; Kaczynski's partij slaagde er niet in de macht te heroveren, die hij in 2007 was kwijtgeraakt. De leider weet wie verantwoordelijk is voor alle nederlagen in regionale, Europese, landelijke en presidentsverkiezingen die hij de afgelopen jaren moest slikken: "Het enorme offensief van buitengewoon perfide leugens die steeds worden herhaald en elke dag opnieuw de massamedia vullen."

En hij weet nog iets anders: media zijn macht. Toen Kaczynski in 2005 de macht veroverde, bracht hij onmiddellijk de publieke media onder partijcontrole, op een zelfs voor Poolse begrippen radicale manier.

Radio Maryja
Maar die controle bleek niet genoeg om Kaczynski in 2007 aan de macht te houden en dus was de vraag voor hem: wat doe je als je de media niet kunt veroveren via de macht? En zijn antwoord: dan verover je de macht via de media, door te zorgen dat er media zijn die het partijgeluid uitdragen.

In april noemde Kaczynski ze bij naam: "Zonder de steun van Radio Maryja zou de zaak waarvoor wij strijden niet te winnen zijn", zei hij. "Ik dank de krant Gazeta Polska. Jullie hebben gedaan wat echte journalisten horen te doen." En dat gaat werken: bij de aanstaande verkiezingen, over een maand, gaat Kaczynski winnen, zo wijzen de peilingen unaniem uit.

De 'echte journalisten' van Gazeta Polska noemen zichzelf op internet trots niezalezna.pl, oftewel onafhankelijk.pl. Maar sinds 2012 is een meerderheidsbelang in de krant eigendom van een stichting die nauw gelieerd is aan Kaczynski's partij. Net als de hoofdredacteur trouwens, een goede vriend van Kaczynski's rechterhand.

En daar blijft het niet bij. In zijn dankbetuiging zweeg Kaczynski over andere media, zoals het bovengeciteerde wSieci. Ten onrechte. Het blad is een product van Skok, een netwerk van kleine coöperatieve banken. In 2012 richtte Skok een mediaconcern op dat behalve wSieci ook de zakenkrant Gazeta Bankowa, het conservatief-katholieke Fronda, diverse nieuwssites en het weekblad ABC bezit.

Corruptie
Niets bijzonders, ware het niet dat Skok tevens de geldschieter is achter de partij van Kaczynski. Toen in 2011 de subsidiekraan voor politieke partijen werd afgeknepen, protesteerde Kaczynski heftig: "Ofwel partijen worden gefinancierd uit de staatskas, ofwel er volgt grootschalige corruptie." Twee jaar later onthulde de krant Gazeta Wyborcza dat Skok op grote schaal Kaczynski's PiS financiert.

Dat gebeurt niet rechtstreeks, maar via een netwerk van stichtingen die tentoonstellingen, concerten, boekuitgaven en bijeenkomsten organiseren. Het kringetje was helemaal rond, toen bekend werd dat de coöperatieve Skok-banken ook geldschieter en aandeelhouder zijn van twee grote commerciële projecten van Radio Maryja: een geothermale bron en een gsm-netwerk. Skok duikt, kortom, daar op waar Kaczynski's 'morele revolutie' wordt uitgedragen.

De oprichter en voorzitter van Skok is sinds 2011 senator voor Kaczynski's partij. Jarenlang wist die partij Skok buiten de controle van de financiële toezichthouder te houden. Een niet onbelangrijke rol speelde daarbij Andrzej Duda. Die werd door Kaczynski een jaar geleden naar voren geschoven als presidentskandiaat. Sinds kort is hij inderdaad president.

Intussen heeft de financiële toezichthouder inzicht verworven in de boeken van de Skok-banken. Links en rechts zijn miljoenen verdwenen door leningen die niet worden afbetaald. De oprichter van Skok sluisde zelf zo'n vijftien miljoen euro naar een buitenlands bedrijf waarvan hij zelf de grootste aandeelhouder is.

Uiteindelijk moet het noodfonds voor banken - waar Skok nooit een cent aan heeft bijgedragen - voor het fiasco opdraaien. Ruim 750 miljoen euro bedraagt tot nu toe de rekening, die betaald wordt door de klanten van banken, oftewel door alle Polen. Het blad Polityka rekende voor dat iedere Pool op deze manier 20 euro heeft bijgedragen aan Kaczynski's geldschieters.

Complot
Maar Kaczynski's media vertellen intussen een heel ander verhaal: het is een complot van de geheime diensten, de financiële toezichthouder, de regering en buitenlandse banken die Skok willen overnemen. De leider zelf wast zijn handen in onschuld: "De bewering dat er tussen ons en Skok nauwe banden bestonden, is belachelijk." Zijn senator en Skok-baas is onschuldig. "Machtige krachten willen hem vernietigen."

En zo horen Polen twee totaal verschillende verhalen. Er bestaat niet langer één publieke opinie, want de tegen-Polen lezen elkaars kranten niet meer, kijken niet meer naar elkaars tv en luisteren niet meer naar elkaars radio. Veel Polen draaien helemaal de knop om, want ze zijn moe van het moddergevecht. Daarin blijft niemand schoon, ongeacht wie als eerste gooide. Sociologisch onderzoek van de universiteit van Warschau laat zien dat steeds meer Polen hun schouders ophalen en de politiek links laten liggen.

Intussen raast die politiek door. Polen haat Polen. Dat is het beeld dat de 'onverschrokken' media van hun land schetsen. De vijand is het regerende Burgerplatform. Die partij is "iets, waarmee je je niet hoort te verzoenen, maar dat je moet bestrijden met al je krachten. Ik schreef in het verleden onze tegenstanders te veel menselijke eigenschappen toe, gevoelens, scrupules", aldus een journalist van de krant Gazeta Polska.

Bijltjesdag
De politieke tegenstelling loopt dwars door de samenleving heen. Het weekblad Do Rzeczy - een ander 'onverschrokken' blad - beschrijft een dokter die lid was van regeringspartij PO, want zijn chefs in het ziekenhuis waren immers benoemd door PO. Sinds kort is hij lid van PiS. "PiS heeft de overwinning op zak, dus binnenkort worden de chefs van deze doktor door PiS benoemd."

Als Kaczynski's PiS over een maand aan de macht komt, is het bijltjesdag. "Polen zullen na jaren van stank eindelijk weer frisse lucht kunnen inademen. God zij geloofd", aldus een commentator in wSieci: "We moeten nog hard werken om de verschrikkelijke stank die opstijgt uit het riool van deze regering weg te krijgen. Het verwijderen van die rotte bende is geen prettig werk, maar niemand heeft ons, Poolse broeders, beloofd dat het makkelijk zou zijn."

'Foute' journalisten gaan voor de bijl. "Hoe dichterbij de nederlaag, hoe sterker de propaganda van de mainstream. Het ziet ernaar uit dat degenen die deze vunzige praktijken aansturen, niet alleen hun gezond verstand zijn verloren, maar ook hun instinct tot zelfbehoud", mijmert een vooraanstaande commentator van Gazeta Polska. "Als bestuurslid van de Poolse journalistenbond SDP is mijn enige zorg: wat te doen met collega's die dit najaar afscheid moeten nemen van hun beroep dat ze door het slijk hebben gehaald."

Tegenstanders van Kaczynski wijzen erop dat hij mensen tegen elkaar ophitst en daar politieke munt uit slaat. Kaczynski's achterban ziet dat uiteraard anders. Maar dat Polen slachtoffer is van een verdeel-en-heers-politiek, daarover zijn vriend en vijand het eens. Een journaliste van Gazeta Polska, die sinds kort op de kandidatenlijst van PiS staat, zei het zo: "Die van het Burgerplatform (de regeringspartij red.) voeren een politiek van haat. Toen ze in 2005 de verkiezingen verloren van PiS kwamen ze tot de conclusie dat ze een diepe kloof tussen de aanhangers van PO en die van PiS moesten creëren met behulp van veel heftige emoties. Dat was een weloverwogen strategie om Polen op te delen."