Poetin splijt het oosten van Europa

Het museum van de bezetting in Tallinn vat de wijze waarop de Esten aankijken tegen de geschiedenis vrij goed samen. De foto's en video's van vijftig jaar onderdrukking beschrijven op gruwelijke wijze wat de Nazi's en de Sovjets hebben aangericht in het land.

Dat er meer aandacht is voor Stalins dictatuur, is logisch. Tenslotte heeft Estland langer geleden onder de Sovjets (bijna vijftig jaar) dan onder de Nazi's (ongeveer drie jaar). Maar dat zelfs de moord op duizend Estse Joden summier wordt beschreven, zegt iets over de wijze waarop de Esten aankijken tegen de geschiedenis. Die wordt gedomineerd door de Sovjet-terreur die duurde van 1944 tot 1991; de Duitse invasie wordt vaak verzwegen. Honderdduizenden Esten werden door Stalin afgevoerd richting strafkampen in het noorden van Rusland.

Samen met Letland, Litouwen en Polen is Estland het land dat het hardst schreeuwt om verdergaande sancties tegen Rusland en vraagt om meer Navo-troepen bij de grens. Estland heeft zelfs zijn bevolking aangemoedigd vuurwapens in huis te halen voor het geval van een belegering.

Het is een opmerkelijk standpunt als je kijkt naar de economische verwevenheid met Rusland. Van alle lidstaten hebben de Baltische landen de meeste last van de Europese sancties, terwijl zij in Brussel samen met Polen constant pleiten voor een harde lijn richting de Russen. Dit in tegenstelling tot de Centraal-Europese landen zoals Hongarije en Slowakije die economisch gezien minder worden getroffen door de sancties, maar Poetin juist te vriend willen houden en de economische banden zelfs willen aanhalen.

Zo begint zich in Oost- en Centraal-Europa een lijn af te tekenen die de pragmatici (het zuiden) scheidt van de landen die sterk ageren tegen Poetin (het noorden). Balázs Jarábik, als Oost-Europa-expert verbonden aan het Carnegie Centrum, waarschuwt voor deze tweedeling en de kritiek op het zogenoemde pro-Ruslandkamp. "Ik denk dat de polarisatie uiteindelijk de eenheid binnen de Europese Unie veel meer schade berokkent dan ons lief is."

Het noorden

Economisch lijden weegt niet op tegen jarenlange onderdrukking. Het is een gevoel dat leeft in alle Baltische staten, net als in Polen.

In Estland daalde de export richting Rusland als gevolg van de EU-sancties in 2015 met 45 procent ten opzichte van 2013. Veel meer dan andere Europese landen is Estland afhankelijk van de Russische afzetmarkt. Hetzelfde geldt voor buurland Letland, dat draait op Russisch gas. In de Letse energiesector zijn Russische zakenmannen en oud-officieren van de Sovjet-geheime dienst KGB werkzaam.

De Sovjet-terreur wordt nog altijd als een last ervaren en speelt politiek een belangrijker rol dan de economische problemen. Bovendien is de geschiedenis nog vers. In Litouwen vielen in 1991 nog dertien doden toen het Rode Leger een televisietoren bestormde.

Het conflict in Oekraïne heeft de Baltische staten met de neus op de feiten gedrukt: het anti-Russische sentiment is volop levend. "Het wordt zelfs misbruikt", zegt Jarábik. "Tijdens de recente parlementsverkiezingen in Litouwen werden de liberalen beschuldigd van corruptie. 'Niet waar', zeiden de liberalen. Het zou allemaal de schuld zijn van de Russen die hadden gestookt in de verkiezingen. Partijen die anders denken of een andere mening vertolken worden in deze landen geschaard onder het kopje pro-Russisch. Het is inmiddels een scheldwoord en een handige campagnetruc."

In Polen heerst een soortgelijk sentiment. Met de komst van de PiS-partij van Jaroslaw Kaczynski waait er een nationalistische wind. Het land wantrouwt Europa meer en meer, maar dat betekent hier niet dat de banden met de Russische machthebbers worden aangehaald. Terwijl de Polen zich sterke voorstanders tonen van Europese sancties, lijdt het land onder deze strafmaatregelen. In 2013 was Polen nog de vijfde export- en de tweede importpartner van Rusland. Maar het is nu afgegleden naar respectievelijk plaats zeven en drie. Overigens hebben de Chinezen de plek van de Russen ingenomen.

Ook het Poolse standpunt is te verklaren uit de jarenlange Sovjet-onderdrukking. Maar Polen is, in tegenstelling tot de Baltische landen, altijd een zelfstandige staat gebleven.

Het anti-Russische sentiment in Polen gaat dan ook veel verder terug, schrijft Haroon Sheikh in zijn boek 'De opkomst van het Oosten'. Want de Russen zijn er gedurende de geschiedenis telkens in geslaagd delen af te snoepen van het ooit immens grote Pools-Litouwse rijk. Van de zestiende tot de achttiende eeuw strekte dat zich uit van Wit-Rusland en Oekraïne in het oosten tot een deel van Estland in het noorden. De Poolse adel regeerde het rijk en had ook in andere delen van Europa veel invloed. De aristocratische bestuursvorm botste toen al met het Russische bewind van de tsaren.

Uiteindelijk werd het Pools-Litouwse rijk in 1795 opgedeeld tussen Pruisen, Rusland en Oostenrijk-Hongarije. In 1940 gebeurde dat opnieuw, dit keer verdeelden de Duitsers en de Sovjets de buit.

De geschiedenis verklaart ook in dit geval het wantrouwen jegens Rusland. Maar het zegt niet alles. "De angst wordt nog eens versterkt doordat Polen een zogenoemde frontlijnstaat is, net als Estland, Letland en Litouwen", zegt de Hongaarse politicoloog Peter Kreko. "Het deelt een grens met Rusland (de Russische exclave Kaliningrad, red.) en dat maakt de angst voor een invasie groter dan in andere Oost- en Centraal-Europese landen."

Het zuiden

In het zuiden is het sentiment heel anders. De leiders van Hongarije, Bulgarije, Slowakije en in mindere mate Tsjechië hebben helemaal geen moeite met de Russische president Vladimir Poetin.

Met name de Hongaarse premier Orbán en zijn Slowaakse collega Fico ageren al langere tijd tegen de Europese strafmaatregelen. Die zijn zeer schadelijk voor onze economie, benadrukken zij keer op keer. Bulgarije sluit zich met de onlangs gekozen president Rumen Radev aan bij dit rijtje.

Kennelijk speelt het communistische verleden in deze landen een veel minder grote rol dan in de noordelijke lidstaten. Opvallend, want ook deze landen hebben geleden onder Russische overheersing. In Hongarije begon dat al in 1849 toen een opstand onder leiding van de Hongaarse politicus Lajos Kossuth bloedig werd neergeslagen door de Oostenrijkers met hulp van de Russen. In 1956 greep het Rode Leger in nadat de Hongaren de straat op gingen om te protesteren tegen het communistische bewind. In Tsjechië (toen nog Tsjecho-Slowakije) gebeurde in 1968 iets soortgelijks toen de Sovjets met militair ingrijpen een einde maakten aan de Praagse Lente.

In dat opzicht verschillen deze landen niet zoveel van Polen en de Baltische staten, lijkt het. "Toch wel", zegt Kreko. "Deze landen delen geen grens met Rusland en dat is - gezien de gebeurtenissen in Oekraïne - echt een wezenlijk verschil." In het geval van Hongarije speelt er nog iets, zegt de politicoloog. "In het uiterste westen van Oekraïne woont een Hongaarse minderheid. Orbán is bang dat voor deze groep straks geen plek meer is vanwege de nationalistische sentimenten die in Oekraïne de kop opsteken - zeker onder het leiderschap van president Porosjenko. Dus is een goede verstandhouding met de Russen noodzaak."

Daarnaast wijst Kreko op de ideologische overeenkomsten. Orbán voelt zich simpelweg meer verwant met de 'illiberale' staat van de Russische president Poetin dan met het Europese gedachtengoed.

Natuurlijk komt die samenwerking economisch gezien goed van pas, zegt Kreko. Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Bulgarije hebben allemaal minder last van de Europese strafmaatregelen dan de Baltische staten. Vooral op energiegebied worden de banden aangehaald. Het Russische nucleaire staatsbedrijf Rosatom is betrokken bij energieprojecten in Slowakije, Bulgarije en Hongarije. In dat laatste land is het zelfs de opdrachtnemer voor de bouw van een kerncentrale.

Vooral in Bulgarije zijn Russische energiebedrijven oververtegenwoordigd. Gazprom levert zo'n beetje al het gas en de enige olieraffinaderij van het land wordt beheerd door het Russische Lukoil. Het land heeft een kerncentrale met reactoren die nog stammen uit de Sovjettijd. Mochten de Russen ooit overwegen om de samenwerking met de Bulgaren op te zeggen, dan zou dat op het gebied van energiezekerheid desastreuze gevolgen hebben.

Die Russische betrokkenheid in Bulgarije is ook cultureel bepaald - veel meer dan in landen als Tsjechië, Hongarije en Slowakije. De Bulgaren hebben dezelfde Slavische, orthodoxe cultuur als de Russen. Het land had na de verbrokkeling van het Ottomaanse rijk bovendien de onafhankelijkheid te danken aan de Russische tsaren. Dat de culturele banden nog steeds hecht zijn, blijkt wel uit de grote aantallen Russische toeristen die het land jaarlijks bezoeken. Vorig jaar waren dat er 500.000. Overigens is dat aantal, als gevolg van de sancties, wel gedaald. In 2013 waren het er nog 700.000.

De Bulgaren moeten manoeuvreren tussen Europa en Rusland. Nu de spanningen toenemen, kost dat steeds meer moeite. Vorig jaar stelde Europa een vliegverbod in voor Russische straaljagers die naar Syrië op weg zijn. Bulgarije werd gedwongen mee te werken met Europa, maar de regering in Sofia was lastig te overtuigen. Met het aantreden van de nieuwe president, Rumen Radev, is de kans groot dat de Bulgaren zich niet meer onder druk laten zetten door Brussel.

undefined

Russische geheime diensten worden steeds actiever in Oost-Europa

De Russische inmenging op economisch en cultureel vlak is in alle Oost- en Centraal-Europese landen evident. "Maar", zegt Balázs Jarábik van het Carnegie Centrum, "laten we het niet overdrijven." De aanwezigheid van Russische banken en van bedrijven als Lukoil stagneert. De Russen zijn op zoek gegaan naar andere afzetmarkten. "Ook de innige banden met Russische oligarchen lijken af te zwakken. Dan blijft over de soft power. Denk aan de invloed van kerk en media. Ook op dat vlak zie ik stagnatie. Het Russische staatspersbureau Sputnik sloot vorig jaar zijn deuren in Polen en de Baltische staten. De inwoners zijn niet de doelgroep, concludeerden de Russen."

Slechts op één vlak zijn de Russen actiever geworden, ziet Jarábik. "De Russische inlichtingendiensten zijn in Tsjechië, Slowakije en Hongarije goed vertegenwoordigd." In Tsjechië is dat het beste zichtbaar, hoewel de Russen dat stelselmatig ontkennen. Volgens de Tsjechische inlichtingendienst bestaat twee derde van de 137 Russische diplomaten die in Tsjechië zijn gestationeerd uit Russische spionnen. Tsjechië durft echter geen actie te ondernemen omdat het bang is dat Moskou komt met vergeldingsmaatregelen tegen de Tsjechische diplomatieke dienst.

Dat Russische spionnen actief zijn in Tsjechië is volgens de inlichtingendienst onder meer af te leiden uit de omvang van de Russische diplomatieke missie in Praag die buitenproportioneel groot is. De Russische spionnen zouden vooral infiltreren in het Tsjechische internet en de media om zo de samenwerking met andere Navo-landen aan het wankelen te brengen.

Het is niet toevallig dat Rusland veel van zijn spionnen in Tsjechië stationeert. Het land is intern verdeeld als het aankomt op Russische samenwerking. De regering handelt nog altijd pro-Europees, maar de president, Milos Zeman, onderhoudt warme banden met Poetin. Hij is een graag geziene gast in het Kremlin.

undefined

De handel met Rusland

Heel Europa handelt door de economische sancties minder met Rusland, maar er zijn duidelijke verschillen. Op bovenstaande kaart wordt het percentage van de export dat naar Rusland ging in 2015 afgezet tegen die in 2013, vóór de instelling van de sancties.

De noordelijke EU-lidstaten van het voormalige Warschaupact vallen allemaal in de zwaarste categorie - de landen die de handel met Rusland relatief het meest zagen dalen. Voor een land als Bulgarije is de klap tot nu toe veel minder.

In het algemeen geldt; hoe verder naar het zuiden, hoe kleiner de impact van de sancties.

undefined