Over de juiste verkeerde man

Van alle 92 zittingen in het proces tegen Ivan Demjanjuk in München, zijn me de twee zittingsdagen met getuige Thomas Blatt misschien nog het meest bijgebleven. Blatt, Philip Bialowitz en Jules Schelvis waren in dit proces, dat duurde van november 2009 tot mei 2011, de enige nog levende getuigen die iets konden zeggen over het vernietigingskamp Sobibor, het kamp waar Demjanjuk bewaker was geweest.

Blatt, 83 bij zijn optreden in München, sprak uit het hoofd in een mengeling van Jiddisch, Engels en Duits, en was daarbij nauwelijks door iemand in de zaal te volgen. De verdachte herkende hij niet. 'Ik kan me niet eens de gezichten van mijn ouders herinneren.' Die ouders waren in Sobibor vergast, de jonge, toen 15-jarige Thomas werd voor dwangarbeid geselecteerd.

Toen hij op dag twee door Demjanjuks verdediger, Ulrich Busch, werd ondervraagd en geconfronteerd met verklaringen uit eerdere processen, kon hij zich ook die verklaringen nauwelijks herinneren. Wij, in de zaal, zagen hoe Blatts geheugen uiteen viel. Het was tragisch en pijnlijk.

In de dagen voor zijn getuigenis at Thomas Blatt in zijn hotel met Lawrence Douglas, een Amerikaanse professor in de rechten, die een studie maakte van de naoorlogse rechtspraktijken in de omgang met de Holocaust. Blatt slikte antidepressiva, vooral de ochtenden vielen hem zwaar, geplaagd als hij was door zelfmoordgedachten. Een begeleider van Blatt zei: 'Hij neemt dan een douche zo heet dat je er een ei in koken kan. Dat schijnt te helpen.'

Douglas noteerde dit in een subliem boek van zijn hand dat dezer dagen is verschenen onder de titel 'The Right Wrong Man' (Princeton University Press). Het boek volgt op een reeks van boekverschijningen die aan het Demjanjukproces waren gewijd - van historici, verslaggevers zoals ik en ook van nevenaanklager Rob Fransman - , maar geen was zo alomvattend als dit van Douglas.

Want wat een curieuze rechtsgang heeft deze Demjanjuk gemaakt, de man die tien maanden na zijn veroordeling in München in maart 2012 stierf in een Duits verpleeghuis.

Douglas reconstrueert Demjanjuks passage door de labyrintische justitiële gangen van de Verenigde Staten, Israël (waar hij de verkeerde man was) en Duitsland en schetst hoe in die landen en in die periode (het eerste civiele proces tegen Demjanjuk vond al in 1981 plaats in Amerika) moreel, politiek en juridisch werd gedacht over massamoord en genocide. Soms is die passage onthutsend - gezien vanuit het huidig perspectief - of absurdistisch, maar het slotakkoord is na alle omzwervingen bevredigend en hoopvol stemmend.

Met de veroordeling van Demjanjuk heeft de Duitse justitie gedemonstreerd, schrijft Douglas, dat zij van haar fouten kan leren. Dat alle raderen, hoe schijnbaar klein ook, kunnen worden vervolgd voor hun functie in de vernietigingsmachine, die wij de Holocaust noemen.

Thomas Blatt is intussen overleden.

Van hem noteerde ik in München in die vertroebelde dagen nog de verzuchting:

'Zu sterben ist leicht. Zu leben ist schwer.'

undefined