Op zoek naar het nieuwe midden

In de jaren negentig leek Nederland op weg een Hedonia aan de Noordzee te worden, bevrijd van de dreiging van het communisme, met een nieuwe economie zonder inzinkingen en een grote individuele vrijheid. De partijen met een optimistisch mensbeeld, de liberalen en sociaal-democraten, domineerden in de politiek. PvdA, VVD en D66 beschikten op het hoogtepunt van deze cultuur over bijna honderd zetels. Vergelijken we de verkiezingsuitslag van woensdag met die van 1998, de laatste vóór de Fortuyn-revolte, dan zien we enorme verschuivingen.

Dezelfde paarse partijen hebben nu samen minder dan zestig zetels en alle drie leden ze woensdag opnieuw verlies. Daarentegen hebben de partijen met sterk conservatieve trekken hun positie aanzienlijk versterkt. De winnaars van woensdag, SP en ChristenUnie, verkeerden tien jaar terug nog in de marge van het politieke krachtenveld, zowel getalsmatig als programmatisch, terwijl het CDA op sterven na dood werd verklaard. Ten opzichte van de jaren negentig staan de christen-democraten op een forse winst en hebben ze andermaal laten zien dat die positie een bestendige is. Anders dan de VVD en D66 liepen ze maar beperkte schade op als gevolg van het impopulaire hervormingsbeleid van de afgelopen periode.

Na de Fortuyn-revolte, die het perspectief van Hedonia aan flarden schoot, leken in 2003 de traditionele verhoudingen hersteld. Maar de uitslag van deze week laat zien dat niets minder waar is. De 26 zetels die de beweging van Fortuyn in één klap veroverde, zaten nu opnieuw los en werden nu verdeeld over de Partij voor de Vrijheid van Wilders (9) en de SP van Jan Marijnissen (17). De liberaal Nicolaï legde deze bewegingen uit als ’een groei van ontevreden Nederland’, maar dat lijkt iets te eenzijdig. In de winst van SP, ChristenUnie en de consolidatie van het CDA weerspiegelt zich ook een behoefte aan vastigheid en zekerheid, oude waarden en meer of minder afkeer van vreemde invloeden.

Het is vermoedelijk geen toeval dat uitgerekend deze partijen ideologisch het meest belijnd en uitgesproken zijn. Meer dan PvdA-leider Bos verbeeldt de held van deze verkiezingen, Marijnissen, een sober Drees-socialisme met weinig ruimte voor libertaire fratsen en frivoliteiten, een beetje steil, met klemtonen op burgermansfatsoen en een eerlijke verdeling van de welvaart, geneigd meer naar binnen dan naar buiten te kijken. Het Nederland van de SP is een land met hard werkende mensen, aangeharkte tuintjes, egalitair met een grote mate van materiële en culturele zekerheid en een regisserende overheid.

In veel opzichten lijkt deze SP meer op het CDA dan op de linkse bondgenoten PvdA en GroenLinks, die anders dan de Unox-socialisten uit Oss hebben meegesurfd op de culturele revolutie van de jaren '60. Het referentiepunt van Balkenende en Marijnissen ligt in de jaren vijftig, een periode die in liberaal-progressieve kring stond voor alles wat bestrijding verdiende. Dat hierop nu bij het zoeken van gemeenschappelijk waarden vaker wordt teruggegrepen zegt veel over de opkomst van het conservatieve element in de Nederlandse politiek.

Mede door deze verschuiving, die in de uitslag scherp zichtbaar werd, is een partij als de ChristenUnie van de obscure marge naar het centrum opgeschoven. Daarmee is nog niet gezegd dat er voldoende basis is voor een coalitie. De meeste partijen in ons land zijn ideologisch gemengde bedrijven, wat de coalitievorming extra ingewikkeld maakt.

Zelfs de anti-islamist Wilders combineert conservatisme zonder met zijn ogen te knipperen met liberale elementen, zoals het homohuwelijk. Op economisch vlak zijn de verschillen tussen SP en CDA groot. De nadruk van de christen-democraten op de eigen verantwoordelijkheid van burgers, het vertrouwen in marktwerking en de scepsis jegens de overheid zijn Marijnissen een gruwel.

De polarisatie van het CDA op dit vlak bemoeilijkt nu in het bijzonder de coalitievorming. Voor de gekortwiekte en gedesoriënteerde liberale partijen VVD en D66 is in het opkomende conservatieve tij geen rol weggelegd, net zomin als voor de excentrische Wilders. Maar ook de PvdA is door het verlies van tien zetels ten prooi aan desoriëntatie, misschien wel net zozeer als de grote winnaar, de SP, die in een ongekende positie is gekomen. De formatie zal er daarom ook toe strekken het nieuwe midden te vinden.