Op stijltournee met Toorop
Jan Toorop (1858-1928) kennen we vooral vanwege zijn 'slaoliestijl', tekeningen met een overdaad aan lijnen. In Den Haag is te zien dat dat maar één van zijn vele stijlen was.
Deugt niet' staat er in boze vette letters op het papier. Er is bovendien wild over de onderliggende tekening gekrast: met zwart krijt én met een scherp voorwerp. Het papier is op sommige plekken helemaal opengereten. Onder al het gekras is de 'niet deugende' tekening toch nog te zien: strakke, repeterende vrouwfiguren, golvend haar, onmiskenbaar van Jan Toorop. Het moet de kunstenaar veel hoofdbrekens gekost hebben om het werk ongeldig te verklaren: in 1894 liet hij het nog zien bij een tentoonstelling in Leiden, onder de titel 'Schemeravond'. Een jaar later gebruikte hij het karton als versteviging voor een andere tekening - de reden waarom we nu de worsteling nog kunnen meebeleven.
De mislukte tekening (dus met de verkeerde kant voor) is de komende maanden te zien bij de eerste grote overzichtstentoonstelling van Jan Toorop in het Haagse Gemeentemuseum. Natuurlijk, er zijn wel regelmatig exposities geweest met de nadruk op Toorop, bijvoorbeeld in hetzelfde museum in 2006, toen Toorops werk naast dat van Gustav Klimt werd getoond. Maar ook daar ging het vooral over Toorops werk uit die korte periode waarin hij zijn beroemde tekeningen maakte, met de de getergde mannen en de verleidelijke vrouwen met hun golvende haar.
Hoe makkelijk die tekeningen ook te herkennen zijn, ze beslaan maar zo'n zes jaar van Toorops leven, van 1892 tot 1898. Daarvoor én daarna schilderde hij in de meest uiteenlopende stijlen, kleuren en formaten. Tooropkenner Gerard van Wezel bracht samen met het Gemeentemuseum de belangrijkste werken vanuit de hele wereld bij elkaar. De chronologisch opgezette tentoonstelling, die nog verder reist naar München, Parijs en Berlijn, neemt de bezoeker mee langs al die verschillende periodes uit Toorops leven - en langs de stijlen van de kunstgeschiedenis.
Opgegroeid op Java komt Jan Toorop als tien-jarige aan in Nederland. Na de middelbare school gaat hij naar de kunstacademie in Amsterdam en Brussel, en wordt tot lid gekozen van 'Les Vingt', de progressieve Belgische kunstenaarsgroep met ondermeer James Ensor en Paul Signac. Eerste omslag: van het treurig, scherpe realisme à la Emile Zola (een begrafenis, een ziek kindje, ingetogen neergezet) naar de mondaine vrouwen met hoed in chique omgeving. In 1885, als hij net bij Les Vingt is aangenomen, vertrekt hij een half jaar naar Londen. Hij bezoekt Matthijs Maris en James Whistler, en schildert. In Brussel ontmoet hij de Engelse Annie Hall (precies, net zoals in die film van Woody Allen) en hij trouwt met haar. En net als in de film gaat de relatie ook tussen Toorop en Hall moeizaam.
Ze is zijn model - als elegante dame met hoed - maar wordt later ook de belichaming van de feeks. En van de zelfkwelling: op een schilderijtje van 1885 zette Toorop in 1905, als het huwelijk voorbij is, zichzelf, Annie Hall en een lucide klein meisje in het gras. Volgens conservator Hans Janssen de verbeelding van een pijnlijke herinnering: Hall was zwanger, maar kreeg een miskraam; Toorop had verzwegen dat hij syfilis had. Charley Toorop, geboren in 1891, was hun enige kind.
undefined
Pointillisme
Inmiddels zijn we alweer een paar worstelingen verder. Rond 1887 probeert Toorop het pointillisme uit, met sfeervolle, 'gloeiende' landschappen en boerenscènes. Hij verhuist naar Katwijk, in 1889, en de lijn komt terug, in woeste zee-taferelen, prachtig in kleur bij bijvoorbeeld het schilderij 'Vloed'. Van daaruit gaat het verder naar het symbolisme, met z'n Gauguin-achtige religieus-boerse onderwerpen, in krijt, met krassen van de achterkant van het penseel in de olieverf, zoals Gustave Moreau ook deed. En zo beland je ook in de tentoonstelling in de draaikolk van de lijntekeningen, donker en grimmig, ondanks de sierlijkheid. Naast de bekende donkere meesterwerken zoals 'De drie bruiden' en 'Fatalisme' is het de samenstellers ook gelukt de vrijwel onbekende lichtere tekeningen te kunnen lenen. De 'Aankondiging van de nieuwe mystiek', uit 1893, mocht alleen in de tentoonstelling als het achter een glazen bescherming kwam te hangen.
De tekeningen zijn zoekplaatjes, je wordt gedwongen de lijnen te volgen om íets van die kluwen in Toorops hoofd te kunnen ontwarren, zo vast lijkt hij te zitten met zijn ideeën over de dood, herhaling, vergankelijkheid en verleiding. De lijnen zijn niet alleen golven, ze zijn ook vrouwenhaar, geur en geluid.
Naast zijn tekeningen gaat Toorop ook als ontwerper aan de slag: hij ontwerpt boekomslagen, een winkelpui (in het museum op ware grootte gereconstrueerd) en een aantal affiches, waaronder die voor de Delftse slaolie.
En net als je denkt dat de gevonden stijl nu wel zal beklijven, zet Toorop weer een onverwachte stap: terug naar de pointillistische sferen, maar nu in zeegezichten. Net als Seurat neemt hij het steeds veranderende uitzicht op zee als onderwerp, en net als bij die Franse uitvinder van het pointillisme zijn het van een afstand haast gloeiende foto's. Even later komen de vissers terug in het landschap: stevige, hardwerkende mannen, zoals op de 'Dorpswachters van de zee' uit 1901.
Oh ja, nóg een excursie, naar de samenwerking met H.P. Berlage, die op dat moment bezig was met zijn ontwerp voor de Nieuwe Koopmansbeurs in Amsterdam - nu bekend als de Beurs van Berlage. Toorop was al enkele jaren bevriend met Berlage, de heren waren het eens dat beeldende kunst en architectuur sámen moesten komen in gesamtkunstwerken: voor de Beurs maakte Toorop tegeltableaus.
Het is een tentoonstelling om in heen en weer te lopen, van de ene doorbraak naar de andere en weer terug. Zo veel uitersten, zo'n lange zoektocht.
In 1905 treedt Toorop toe tot de katholieke kerk, en vanaf dat moment staat al zijn kunst in dienst van het geloof. Dat betekent niet dat hij dan wél berust op één herkenbare stijl. Ook in zijn kruiswegstaties en verbeeldingen van Jezus en Maria blijft hij experimenteren. Alsof het nooit écht deugde. Deze tentoonstelling laat zien dat die onzekerheid vaak onterecht was. Maar wel een vruchtbare stimulans voor een wervelwind aan bijzondere beelden.
undefined
