Oorlogstoerisme na 'Dunkirk': hoe respectvol is dat?

Dankzij de nieuwe Hollywood-kaskraker 'Dunkirk' staan zelfs op warme zomeravonden rijen voor de bioscoop. De oorlogsfilm toont hoe de Britten de vloed nodig hebben om honderdduizenden in het nauw gedreven militairen per boot te evacueren uit het Franse Duinkerken, met ronkende Duitse bommenwerpers boven hun hoofd. Het toerisme in Duinkerken zit sinds de première in de lift. Een nieuw museum is geopend, Dunkirk-tours in verschillende talen worden aangeboden en een van de evacuatieboten is zowaar omgebouwd tot restaurant. Gaat dat te ver, of staat deze commercialisering nog in dienst van de gebeurtenissen? Hoe respectvol om te gaan met oorlogsherinnering en toerisme?

Verleden tot heden

Schrijver en filosoof Désanne van Brederode vindt bij dergelijk oorlogstoerisme het belangrijkste dat tentoonstellingen zo zijn ingericht dat bezoekers hun hart verbinden met wat op die plek gebeurd is. "Vaak zie je gelikte tours die de sentimenten van bezoekers wellicht beroeren, maar niet meer dan dat. Indringende oorlogsbeelden tonen is niet voldoende."

Voor haar is het essentieel dat oorlogsherinneringen altijd verbonden worden aan het heden. "Bijvoorbeeld door in concentratiekampen duidelijk te maken dat nu in tientallen landen ook mensen onterecht gevangen zitten. Of door in het Anne Frank Huis aandacht te besteden aan dagboeken van kinderen die momenteel in oorlog zitten. Tentoonstellingsmakers moeten tonen dat de geschiedenis geen afgebakend geheel is."

Econoom en filosoof Paul Teule vindt dat een mooie gedachte, maar ook slechts één gedachte over de functie die geschiedenis heeft. "Er zijn genoeg historici die daar anders over denken, bijvoorbeeld omdat bedenken waarom het verleden nu relevant is kan afleiden van hoe zaken in de Tweede Wereldoorlog precies in zijn werk gingen."

'Ordinaire commercialisering'

Daarnaast vraagt hij zich af wie er op zulke tentoonstellingen afkomen. "Voornamelijk mensen die zich professioneel met oorlogsvoering bezighouden, denk ik. Mensen hebben nu eenmaal slechts beperkt ruimte in hun hoofd om informatie tot zich te nemen. Het is daarom beter om sommige zijpaden van het verhaal weg te laten, zodat de kern van de gebeurtenis duidelijk wordt doorgegeven. Hetzelfde geldt voor die verbindingen met het heden. Hoeveel nuance kun je aanbrengen zonder dat mensen afhaken of de grote lijn van een geschiedenis verliezen? Niet al te veel, denk ik. We moeten onze verwachtingen over hoeveel je een gemiddelde toerist kunt meegeven over een oorlog temperen. Als je in Duinkerken de pier ziet, het museum bezoekt en gaat eten in die evacuatieboot, is dat misschien wel genoeg."

Van Brederode: "Ik vind eten in een evacuatieboot ordinaire commercialisering. Het past totaal niet bij de verschrikkingen van de oorlog. Als er nu een mooie boekenwinkel staat waar je achtergrondinformatie kunt kopen, dan is dat commercialisering waar nog wat voor te zeggen valt. Die heeft duidelijke informatiewaarde. Maar wat bereik je met zo'n restaurant, behalve geld verdienen over de hoofden van oorlogsslachtoffers? Ik vind het een walgelijk idee om daar naartoe te gaan."

Teule: "Zelf zou ik in dat restaurant wel een hapje willen eten. Als je plekken in een film hebt gezien, ontstaat er een aantrekkingskracht om die in het echt te zien. De pier in Duinkerken wordt daardoor nu een toeristische attractie. Dat is niet erg. Het is goed voor het toerisme in Duinkerken en goed voor de bezoekers die daardoor iets leren over ons verleden."

"Natuurlijk neemt bij dat restaurant de informatiewaarde van de boot af. Een museum dat toont hoe die boten precies werden ingezet en hoe vol ze zaten is daarvoor geschikter. Maar als in de ene evacuatieboot al een museum zit, waarom in de ander dan geen restaurant? Wat is beter: duizend mensen per week die in dat restaurant eten en daardoor weten dat het echt een schip is waarmee mensen zijn geëvacueerd, of een museum dat tien keer zo weinig mensen trekt, maar die mensen het volledige verhaal meegeeft? Ik denk het eerste, de herinnering wordt dan breder in stand gehouden."

De oorlogen van nu

Van Brederode: "Als ik het voor het zeggen had, zouden mensen plekken als Duinkerken en Auschwitz enkel mogen bezoeken als ze zich in datzelfde jaar ook actief inzetten voor mensenrechten en tegen oorlog. Kennisneming van het verleden is niet voldoende, je moet daar zelf actief mee aan de slag. Anders loop je het risico dat bezoekers dat eenmalige verdiepen in een oorlog al als engagement ervaren. Dan kunnen zij denken: ik heb me net al in een oorlog verdiept, waarom zou ik me nu ook nog iets afvragen bij Jemen?"

"Dat kan gevaarlijk zijn. Soms lijkt het of mensen Anne Frank relevanter vinden dan de slachting waar Assad nu al zes jaar mee bezig is. Onlangs ging een groep Syrische vluchtelingen in hongerstaking in Amsterdam, vanwege een inval door het Libanese leger in een vluchtelingenkamp. Bijna niemand keek ernaar om. Iets verderop stond een knots van een rij voor het Anne Frank Huis. Oorlog lijken we soms pas interessant te vinden als er een arthouse-film over is en culturele centra er debatten over organiseren."

Teule: "Bezoekers verplichten tot actie lijkt mij wat veel gevraagd. Maar het is een mooi streven om bezoekers te laten zien hoe de oorlog destijds werkelijk was. Oorlog wordt nog steeds geromantiseerd, sterieler en heroïscher afgetekend dan hoe vuil en naar die werkelijk is. Als bezoekers daarin inzicht krijgen, nemen ze dat hopelijk mee als ze op het journaal een andere oorlog zien. Dan ben je al een heel eind."

Lees ook: Evacuatie als supersonische thriller