Ook het kind voelt schuld

Vraag hulpverleners naar het profiel van de gemiddelde kindermisbruiker, en ze zullen zeggen: 'onopvallend', of 'aardig en voorkomend'. Peter Curran, een Amerikaan van middelbare leeftijd die vijftien jaar lang een verhouding had met de minderjarige Margaux Fragoso, was zo'n 'voorkomende' man, en dat maakte hem zo gevaarlijk voor het zevenjarige meisje.

Want slachtoffers van kindermisbruik komen vaak, net als de daders trouwens, uit probleemgezinnen. Ze hechten zich daarom vaak zonder enige terughoudendheid aan mensen die hun het gevoel geven dat ze belangrijk zijn, dat het kind en dader voor elkaar zijn geschapen.

Het is daarom niet toevallig dat de zevenjarige Margaux, die een drankzuchtige vader had en een labiele moeder, zich al bij de eerste, toevallige ontmoeting met de charmante, zeer toegankelijke, maar manipulatieve Curran tot hem aangetrokken voelde, en omgekeerd. Dat leidde tot een uiterst destructieve verhouding, die Margaux' jeugd verwoeste en Curran uiteindelijk het leven kostte.

Curran en Margaux ontmoetten elkaar op een zonnige dag in het zwembad van Union City, hun beider woonplaats. Margaux zag een vrolijke, aantrekkelijke man die met twee uitgelaten jongentjes robbedoesde, en voelde zich als betoverd. Ze zwom naar hem toe en vroeg of ze mee mocht spelen. 'Natuurlijk', antwoordde hij, tilde haar op en zwaaide haar in 't rond, 'lachend als een groot kind'. Toen Curran haar weer neerzette, zou Fragoso zo'n zestien jaar later in 'Tijger, tijger' vertellen, "was de hele wereld uit balans, en was het net alsof zijn gezicht werd verborgen achter een vreemde, wit schuimende uitbarsting - net een aureool".

Ook Margaux' moeder raakte zo onder de indruk van Currans beminnelijkheid, dat zij en haar dochter binnen de kortste keren zijn huisvrienden werden. Margaux werd meer dan dat. Toen ze acht jaar was, kreeg Curran haar op een dag zover dat ze orale seks met hem had. Hij was jarig en na alles wat hij voor haar had gedaan, kon ze hem deze ene kleinigheid toch niet weigeren? Curran, die - zoals later bleek - ook zijn eigen kinderen en een paar pleegkinderen had misbruikt, was zeer bedreven in emotionele chantage. En Margaux, 'een kind dat bang was voor haar vader', was daarvoor zeer gevoelig. Al gauw waren er andere, even dringende redenen om een stapje verder te gaan, en binnen een paar jaar veranderde Margaux van een naar liefde en genegenheid hunkerend meisje in een halve pornoster.

'Tijger, tijger' is een aangrijpend, zwaarbeladen verhaal, vergelijkbaar met Alice Sebolds 'De wijde hemel' en 'Diefstal van mijn jeugd' van de Oostenrijkse Natascha Kampusch, boeken die je niet in je koude kleren gaan zitten, om het zacht uit te drukken. Ze passen in een bepaald genre: zoek op internet, en je vindt tientallen romans en memoires die over minderjarige slachtoffers van verkrachting gaan.

Toch bestaat er tussen 'Tijger, tijger' en deze boeken een belangrijk verschil. Hoewel Kampusch niet ontkwam aan een zekere emotionele binding met haar ontvoerder, was er in haar geval duidelijk sprake van dwang en geweld, net als in Sebolds 'De wijde hemel'. Dat maakt hun verhalen voor buitenstaanders relatief makkelijk te bevatten. De scheiding tussen tussen dader en slachtoffer lijkt immers ondubbelzinnig: de een is slecht, de ander goed.

'Tijger, tijger' daarentegen laat juist zien hoe ijzingwekkende complex de verhouding tussen dader en slachtoffer kan zijn. Fragoso vertelt dat ze zelf de aandacht en genegenheid zocht die Curran haar gaf. Dat diens genegenheid voor het grootste deel, maar niet helemaal, op bedrog berustten, drong pas echt tot haar door toen ze haar ervaringen op schrift stelde. "Als schrijver", vertelde ze in een interview, "besefte ik dat ik op twee niveaus moest schrijven. Ik moest mezelf voortdurend duidelijk maken dat ik geen kind meer ben en dat ik daarom Curran moest zien voor wat hij was. Dat was moeilijk, omdat het kind in mij iets heel anders wil geloven. Het volwassen deel moest steeds zeggen: Nee, het spijt me. Hij was geen goed mens. Hij was een monster."

Dat vertellen op twee niveaus - dat van het kind en van de kritische volwassene - weet Fragoso door het hele boek vol te houden. Als ze Currans huis beschrijft, zie je zowel een kinderparadijs als een smoezelig krot, waar niet alleen aaibare konijntjes en een lieve, volgzame hond rondlopen, maar ook tientallen vieze kakkerlakken.

Echt imponerend en bijna ondraaglijk wordt het als Fragoso de details van haar seksuele verhouding met Curran prijsgeeft. Met volwassen afstandelijkheid vertelt ze hoe ze als kind doodsbenauwd is Currans genegenheid te verliezen en daarom alles doet wat hij vraagt. Vanuit het zicht van het kind maakt ze duidelijk hoe de kleine Margaux, walgend van Currans lichaam, een manier vindt om te doen alsof ze een heel ander iemand is wanneer ze met hem in bed ligt. Daarmee spaart Fragoso zichzelf niet. Want naast alle voorspelbare emoties die ze bij de lezer oproept - afgrijzen, medelijden, woede - maakt ze ook afkeer los; niet alleen van de volwassen verleider, maar ook van het kind dat al heel vroeg doorkrijgt hoe ze zich seksueel aantrekkelijk kan maken en daarmee macht kan uitoefenen, ook over Curran. Als hij na vijftien jaar zelfmoord pleegt, voelt Fragoso zich verlaten én schuldig. Veel later pas komt het besef dat ze ook verlost is.

De prijs voor vijftien jaar totale afhankelijkheid was hoog. Fragoso vond nauwelijks aansluiting bij leeftijdsgenoten, ging van school, kreeg paniekaanvallen en ontwikkelde eetstoornissen. Thuis werd ze onhandelbaar en een paar keer probeerde ze een einde aan haar leven te maken. Toch lukte het haar een schooldiploma te halen. Daarna rondde ze een universitaire studie af en promoveerde ze in de Engelse letterkunde. Ze trouwde en kreeg een dochtertje.

Maar hoe hoopvol dat ook klinkt, Fragoso heeft haar verleden niet overwonnen. Ze is nog steeds in therapie en vindt het, zo blijkt uit de spaarzame interviews die ze bijna alleen per email geeft, moeilijk om over haar ervaringen te praten. Ze lijkt nog steeds te worden gekweld door schaamte en schuldgevoelens.

Daarom is het des te opvallender dat bij alle emoties die dit boek oproept, er een ontbreekt: haat. Fragoso schreef 'Tijger, tijger' niet om Curran aan de schandpaal te nagelen, noch om haar ouders te hekelen. "Met het opschrijven van mijn levensverhaal hoopte ik inzicht te krijgen wat er is gebeurd", schrijft ze in de proloog van 'Tijger, tijger'. Dat ze daarbij compassie toont voor alle betrokkenen, Curran incluis, maakt misschien wel het beste duidelijk hoe complex dit soort kindermisbruik is: de combinatie van manipulerende daders en naar erkenning hunkerende kinderen kan tot emoties en verbintenissen leiden die voor buitenstaanders vaak niet te begrijpen zijn. Dat Fragoso dat duidelijk weet te maken, is de grote kracht van haar boek.

Misbruik in romans en memoirs: van Nabokov tot Rudi van Dantzig
'Tijger, tijger' past in een lange rij romans en memoires over kindermisbruik. Een van de bekendste is 'Lolita' van Vladimir Nabokov(1955), waarin een oudere Europese schrijver een seksuele verhouding krijgt met het dochtertje van zijn hospita. Het boek baarde niet alleen opzien omdat er bedscènes in voorkomen, maar ook omdat Nabokov zijn held niet neerzet als een monster.

Eerder verschenen romans bevatten meestal slechts verwijzingen naar het onderwerp. Zo is een aantal Amerikaanse literatuurwetenschappers ervan overtuigd dat Virginia Woolf, die door een halfbroer werd misbruikt, haar ervaringen op een versleutelde manier in haar romans heeft verwerkt.

Soms werden auteurs verdacht van het schrijven vanuit pedofiele motieven en handelingen, zoals J.M. Barry, de auteur van 'Peter Pan' (1904), of Lewis Carroll (pseudoniem van Charles Dodgson), die in 1896 'De avonturen van Alice in Wonderland' publiceerde. Ook 'De dood in Venetië' van Thomas Mann (1911) valt in die categorie. Van gedwongen seksuele handelingen is daarin echter geen sprake.

Recentere romans over kindermisbruik zijn 'De wijde Hemel' van de Amerikaanse schrijfster Alice Sebold (2001) en gebaseerd op haar eigen ervaringen, en 'Het einde van Alice' (1996) van de eveneens Amerikaanse romanschrijfster A.M. Homes. Dat laatste verhaal, nogal schokkende lectuur, is geschreven vanuit de optiek van een man van middelbare leeftijd, die voor misbruik in de gevangenis zit. Toen 'Het einde van Alice' in 1997 in Groot-Brittannië uitkwam, riep de Britse kinderbescherming boekhandels op de roman niet in te kopen. Alleen de keten W.H. Smith gaf gehoor aan die oproep.

De meeste autobiografieën over het onderwerp verschenen in de laatste twintig jaar. De best verkochte zijn die van slachtoffers uit roemruchte gevallen, zoals 'Diefstal van mijn jeugd' van de Oostenrijkse Natascha Kampusch (2010), die op tienjarige leeftijd werd ontvoerd door Wolfgang Priklopil. Acht jaar lang werd Kampusch door Priklopil gevangen gehouden, mishandeld en misbruikt, tot ze in 2006 ontsnapte. De Franse Lydia Gouardo besloot na de bekendmaking van de Oostenrijkse Fritzl-zaak haar eigen ervaringen op schrift te stellen. In 'Iedereen wist het' (2009), vertelt ze hoe ze als kind jarenlang dacht dat het normaal was dat ze door haar stiefvader werd opgesloten, mishandeld en verkracht.

Ook Nederlandse auteurs kaartten het thema aan. In de Slash-reeks verscheen dit jaar 'Miss Dakloos' van Jojo Matthews, die eveneens door haar stiefvader werd verkracht. Zij liet haar verhaal door Lydia Rood liet opschrijven.

In 'Een jongen met vier benen' (1982), schrijft Kees Verheul over de verwarrende en ongelijke relatie tussen hemzelf als schooljongen en de vader van een vriendinnetje. Yvonne Keuls publiceerde in 1985 'Annie Berber en het verdriet van een tedere crimineel', over een Nederlandse kinderrechter die jonge delinquenten had misbruikt. Een jaar later beschreef de choreograaf Rudi van Dantzig in 'Voor een verloren soldaat' hoe de elfjarige Jeroen, oorlogsevacué, wordt betast door een Amerikaanse soldaat.

Margaux Fragoso: Tijger, tijger. (Tiger, tiger) Uit het Engels vertaald door Anne Jongeling. De Bezige Bij, Amsterdam, ISBN 9789023459620; 414 blz. € 19,90

undefined