Onze hang naar de sterke man

Van wie is deze uitspraak? "Ik wil die terroristen vernietigen, één voor één." Is het de Turkse president Tayyip Erdogan over de Koerden? Donald Trump misschien over Islamitische Staat, Vladimir Poetin aan 'onze' kant van de oceaan, Geert Wilders uit eigen land? De Hongaarse president Viktor Orbán over aanslagplegers onder de migranten die zijn land proberen binnen te komen?

Hoewel de quote van Trump komt, hebben deze leiders allemaal soortgelijke taal uitgeslagen. Waar Poetin met zijn harde uitspraken en krachtpatserkiekjes (een tijger bedwingend, met ontbloot bovenlijf op een paard), eerder een soort uitzonderingspositie had als machoman, lijkt het nu drukker te worden op de internationale apenrots, waar spierballentaal de norm is.

De zelfverzekerde Donald Trump wordt president van de Verenigde Staten. De Turkse president Erdogan trekt na de mislukte coup meer macht naar zich toe, en zou door een beoogde grondwetswijziging tot 2029 president kunnen blijven. Orbán laat sinds de vluchtelingencrisis zijn tanden zien, dreigt met muren. In eigen land is het Geert Wilders die gromt, vooral als het over terroristen, vluchtelingen of Marokkanen gaat.

Daadkracht en dominantie

Is de sterke leider in opkomst? "Ja, zegt Mark van Vugt, hoogleraar evolutionaire en organisatiepsychologie aan de Vrije Universiteit (VU). "Het is in toenemende mate onrustig in de wereld, met de dreiging van terrorisme, de vluchtelingenstromen en de naweeën van de economische crisis, waar de bestaande machtshebbers in de ogen van het volk geen antwoord op hebben. Dan zie je dat de behoefte aan sterke, autoritaire leiders toeneemt."

Dat zijn meestal masculiene leiders, zegt Janka Stoker, hoogleraar leiderschap aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), die ook een voorzichtige opkomst signaleert. "Uit onderzoek blijkt dat hoe sterker de dreiging van buitenaf is, hoe groter de behoefte van mensen aan een sterke leider is. Daarbij denken we eerder aan een man dan aan een vrouw. We associëren daadkracht en dominantie eerder met mannen."

Zij plaatst wel een kanttekening. "Tegelijkertijd kun je daar ook Angela Merkel, de Canadese Justin Trudeau, die zichzelf feminist noemt, en Mark Rutte tegenover zetten. Zij zijn geen typisch masculiene leiders." Niet overal is de 'sterke man' blijkbaar het populairst. Stoker heeft nog een relativering: "Het is moeilijk alle sterke leiders op een hoop te gooien: ze besturen landen met verschillende culturen, Rusland is met zijn masculiene cultuur en grootte niet vergelijkbaar met Nederland."

Dreiging

Toch verklaart ook Stoker het zoeken van toevlucht bij sterke leiders vanuit toenemende dreiging. "Die enigszins ongrijpbaar blijft, dat zeg ik er wel bij, want de vraag is of de dreiging die gevoeld wordt, er ook echt is. De globalisering, wereldhandel, terrorisme, de komst van immigranten, de introductie van robots: veel mensen ervaren deze ontwikkelingen als dreiging van buiten en leiders spelen daarop in."

De gevoelde dreiging leidt er volgens Stoker toe dat we eerder geneigd zijn op korte termijn te denken. "We zijn bang voor verandering, we zijn bang iets te verliezen. Die angsten zijn persoonlijk en dus dichterbij dan bijvoorbeeld het klimaatprobleem. Politici zouden de personen moeten zijn die ons wijzen op het belang van de langere termijn. Iemand als Trump weigert dat en speelt vooral in op de belangen van de individuele Amerikaanse werknemer, en dat spreekt veel mensen aan."

Volgens Van Vugt is de hang naar de machoman van alle tijden. "In de tijd dat ons oerbrein gevormd werd, was het vooral belangrijk dat leiders fysiek sterk waren, en konden vechten tegen andere groepen, om ons zo te beschermen. De 'krijgerleider' noemen we dit type leider." In tijden van gevaar hebben wij instinctief meer behoefte aan zo'n leider, ziet hij. "Niet voor niets werd een vrouwelijke burgemeester in Oekraïne bij het uitbreken van de burgeroorlog direct vervangen door een ex-bokser."

Alleen als er gedeeld en verdeeld moet worden, hebben mensen evolutionair gezien wel behoefte aan een feminiene leider, stelt Van Vugt. Maar hoe zit het dan met Marine le Pen? "Zij is een vrouw met sterke masculiene eigenschappen. Het zou interessant zijn als zij wordt gekozen, want in Frankrijk is zeker sprake van dreiging van buitenaf, na de verschillende aanslagen. Als het volk kiest voor haar, zou dat laten zien dat we masculiene kwaliteiten niet per se meer alleen met een man associëren", zegt Stoker.

Supermensen

Wanneer kun je een leider eigenlijk een 'sterke leider' noemen? Bij zoveel mogelijk spiermassa, een x-aantal harde uitspraken? Van Vugt: "Sterke leiders komen zowel fysiek als qua persoonlijkheid krachtig over. Lichaamslengte en -sterkte zijn daarom belangrijk. Daarbij behorende taal, niet voor niets 'spierballentaal' genoemd, zorgt ervoor dat iemand dominant en zelfverzekerd overkomt."

Hoe iemand overkomt, is dus heel belangrijk, concludeert de hoogleraar. Hij voorspelde met zijn collega's op basis van het uiterlijk van de Amerikaanse presidentskandidaten de uitslag van de verkiezingen. Hij mikte op Trump, vanwege zijn lengte, zijn 'bokito-achtige voorkomen', masculiene eigenschappen, en ietwat moeilijk zichtbare kaaklijn, maar toch, een kaaklijn.

"Dat sterke leiders ook een soort supermensen zijn, is voor de kiezer belangrijk. Ze hebben de zwaarste banen ter wereld. Uitstraling is belangrijk: iemand moet er gezond uitzien. Een babyface zorgt ervoor dat je minder geloofwaardig bent. Kleine mannen of vrouwen hebben ook automatisch minder gezag en overwicht." Zou Poetin daarom soms zo veel krachtpatserkiekjes van zichzelf verspreiden? Van Vugt: "Zeker, de Russische president doet aan imagebuilding omdat hij zijn lengte moet compenseren. We noemen dat het Napoleoncomplex. Iets waar Wilders - met zijn lengte - bepaald geen last van heeft. Dus hij hoeft daarom om succesvol te zijn, ook niet zo nodig op de voorkant van een vrouwenblad."

Uiterlijk

Nu Trump is verkozen in de Verenigde Staten, groeit in Nederland het besef dat een macholeider ook hier aan de macht kan komen. Wilders is misschien geen bodybuilder, maar ook weer geen Jan Peter Balkenende met keurige middenscheiding. "Ik denk dat we hem wel de 'sterkste leider' van Nederland kunnen noemen", zegt van Vugt. In de laatste peilingen staat de PVV op 35 zetels.

Vanuit evolutionair oogpunt geeft Van Vugt Wilders een goede kans. "Hij is de langste lijsttrekker, kijkt vaak boos, wat mensen interpreteren als dominant, hij is een masculiene politicus." Stoker is sceptisch: "Juist in landen met een coalitiesysteem, zoals Nederland, is het uiterlijk van een leider minder belangrijk, blijkt uit onderzoek dat ik recent heb gedaan", zegt Stoker. "Dat komt doordat de relatie tussen een stem op de leider en de na coalitieonderhandelingen aangewezen leider, veel minder groot is."

Of Wilders' uiterlijk nu uitmaakt of niet, Nederlanders voelen óók die dreiging van buitenaf, ziet Van Vugt. "Wilders speelt daar als één van de weinigen écht op in." Als de machoman of de sterke leider op het toneel is verschenen terwijl er sprake is van dreiging, is er volgens de hoogleraar maar één manier om hem van de macht weg te houden. "Je moet er een sterke leider tegenover zetten. In het geval van Wilders geen Job Cohen of zo. Alleen een type bullebak kan Wilders de wind uit de zeilen kan halen."