Ongelovige asielzoekers moeten zich bewijzen

Het gitzwarte haar van Walid Rashidi (18) steekt af tegen de witgepleisterde muren. Hij slentert door de galerij van het uitgestorven klooster van Wittem. Hier, tussen de vijf paters diep in het zuiden van Limburg, woonde de Afghaanse vluchteling een poosje, in een kamer met zijn ouders, zus en broertje.

Op het moment dat Trouw Walid spreekt, is 'thuis' voor hem een vakantiehuisje ergens in het zuiden van Nederland. Moeder Tamila maakt thee. Vader Abdulwali zit aan de keukentafel. Uit de slaapkamer komt het geluid van een spelend kind.

De familie was in Afghanistan nog moslim. Ze vertellen hoe ze vijf jaar geleden door Turkije naar Europa kwamen en bij de oversteek hun 8-jarige dochtertje en opa en oma kwijtraakten. Dat ze in Nederland asiel aanvroegen omdat mevrouw Rashidi in Afghanistan bij de VN werkte en bedreigd werd. Dat de aanvraag werd geweigerd. Dat ze, eenmaal in een Nederlands asielzoekerscentrum, een tv-programma over de Big Bang keken, en vervolgens een voor een van hun geloof vielen.

Bloggen

Ze vroegen een tweede keer asiel aan: nu op basis van hun ongeloof. In Afghanistan zijn atheïsten hun leven immers niet zeker. Maar de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) wees hun aanvraag weer af. Ze vonden het verhaal van de familie Rashidi niet geloofwaardig.

Bijna een jaar zwierven ze illegaal door Nederland, van klooster tot vakantiehuisje. Pas nu ze afgelopen week een nieuwe, derde, aanvraag hebben ingediend, zijn ze binnenkort niet meer illegaal.

Ze snappen niet waarom de IND hen niet gelooft. Walid, die zijn verhaal inmiddels in goed Nederlands kan doen, nog het minste. Hij houdt een atheïstisch blog bij, in het Farsi en in het Engels, en maakt ook op Facebook zijn ongeloof kenbaar. "Ik heb vervolgens bedreigingen ontvangen uit Afghanistan, omdat ik geen moslim ben. Bij de IND zeiden ze dat ik die bedreigingen zelf heb uitgelokt door te gaan bloggen. Maar hoe moet ik het dán bewijzen?"

Verontwaardigd staat hij op, loopt naar een hoek in de kamer en komt terug met een ordner. Hij haalt het verslag van zijn verhoor eruit. Te lezen is dat hij de vraag kreeg: 'Hoe heet de theorie waarin het ontstaan van de mens wordt uitgelegd?' "Ik begreep dat niet natuurlijk. Daar zijn zoveel theorieën over. Later snapte ik dat ze de evolutietheorie bedoelden, maar die verklaart niet alleen het ontstaan van de mens, maar van álle levende wezens."

God vergeef me

Moeder vreest dat haar Afghaanse tolk - een vrome moslim, denkt ze - hen heeft tegengewerkt. "Toen ik uitlegde waarom ik niet meer geloof, zei ze na bijna elke zin die ze vertaalde 'Ghodaitoba' - 'God vergeef me'. Ik kon daar niets van zeggen, want zij tolkte. Ik was heel bang dat ze ons zouden wegsturen. Onze eerste aanvraag was toen net afgewezen. We zaten dus in de gevangenis, en het ticket lag al klaar.

In grote lijnen vertelden de familieleden hetzelfde in hun verhoren met de IND, zo wordt duidelijk uit de documenten die Trouw heeft: door de kennismaking met wetenschap werden ze kritischer, kregen ze meer aarzelingen bij islamitische tradities en begonnen ze vragen te stellen, zoals waarom vrouwen een achtergestelde positie hebben. Een van de dingen waar de IND de familie op afrekent, is dat vader al in Griekenland twijfels zei te krijgen over zijn geloof, toen hij maanden vergeefs zocht naar zijn dochtertje. In de uitspraak, eveneens in het bezit van deze krant, is ook te lezen dat de rechter de opgegeven redenen om afstand te doen van hun geloof, 'namelijk het vrouwonvriendelijke en gewelddadige karakter daarvan', 'erg algemeen' vindt.

Onhandig met afvalligen

De familie Rashidi vindt de afwijzing een teken dat ze bij de IND weinig begrijpen van afvalligheid. En ze staan daarin niet alleen. Volgens het Humanistisch Verbond, dat zich nu iets meer dan een jaar ontfermt over ongelovige vluchtelingen, gaat er veel mis. "Er is nog een ontzettende onhandigheid om hiermee om te gaan", zegt voorzitter Boris van der Ham. Hij krijgt bijval van asieladvocaat Inge Zuidhoek, die in zaken van ongelovigen bemiddelde. "Ik merk dat dit onderwerp bij de IND nog in de kinderschoenen staat. Er is een gebrek aan ervaring, en geen kader."

De problemen van ongelovige vluchtelingen lijken op die van lhbt-asielzoekers en bekeerlingen tot het christendom, constateren Zuidhoek en Van der Ham. Ook die verhalen zijn soms lastig te toetsen. Een aantal jaar geleden bood de Protestantse Kerk in Nederland al hulp aan bij het controleren van de bekeringsverhalen. Ook het COC heeft een adviserende rol. Zuidhoek: "In principe is de toetsing van die groepen vergelijkbaar. Je moet als vluchteling aannemelijk maken welke ontwikkeling je hebt doorgemaakt. Bij mensen die niet meer geloven is dat alleen nog iets lastiger dan bij mensen die er iets anders voor in de plaats gekozen hebben."

Dubbelleven

Wat maakt het zo ingewikkeld? Verhalen van ongelovigen zijn minder eenduidig, zegt Boris van der Ham. "De groep is lastig te definiëren - 'ongelovig' dekt ook niet goed de lading. De één noemt zich atheïst, de ander humanist, een volgende is een beetje vrijzinnig religieus of ietsist. Er is geen nauw omschreven leer, zoals bij het christendom, waar nog wel een controlemechanisme op los te laten valt."

Ook is het gevaar voor ongelovigen per land van herkomst weer anders, legt Van der Ham uit. "In Saudi-Arabië heb je te vrezen van de overheid. In Bangladesh zijn dingen op papier goed geregeld, maar zijn het de straatmoorden door extremistische groepen."

Volgens Van der Ham worden soms ongelovige vluchtelingen teruggestuurd met de boodschap dat ze wel een dubbelleven kunnen leiden. "Als je het ongeloof bij terugkomst niet actief gaat uitdragen, kun je best terug, is de redenatie." Dat is niet alleen gevaarlijk, zegt van der Ham, het staat ook haaks op de mensenrechten. "Vrijheid van expressie, het uiten van je geloof of ongeloof, is een mensenrecht. Nu is de houding tegenover de ongelovige vluchtelingen soms nog: 'Als jij gewoon je mond houdt, dan is er geen probleem.' Maar dat zouden we nooit zeggen tegen christenen of homo's. Je moet je afvragen: Waarom gaat iemand het niet uitdragen? Kiest iemand ervoor geen gebruik te maken van zijn recht op expressie, of is iemand gewoon heel reëel ontzettend bang?"

Harde criteria

Het Humanistisch Verbond heeft met HUMAN een documentaire gemaakt over het onderwerp, die dinsdag op tv te zien is. Bij hen bestaat de indruk dat hun lobby al vruchten afwerpt. De IND zou de toetsmethode aan het bijstellen zijn, en zich dus meteen iets van het commentaar hebben aangetrokken.

Maar de IND herkent zich helemaal niet in de kritiek. Een woordvoerder zegt juist dat er 'al jarenlang grote aandacht' is voor deze groep en thematiek. Of en hoe de IND zijn toetsmethode inderdaad bijstelt, wil ze niet zeggen. Zou ze details geven over de methode, dan kunnen kwaadwillende asielzoekers hiervan misbruik maken doordat ze dan weten welke vragen de IND stelt. Ze zegt alleen: "De toetsmethode wordt continu geoptimaliseerd in overleg met maatschappelijke partners."

Volgens advocaat Inge Zuidhoek is de vraag of de toetsingsmethode tekortschiet cruciaal. Eerder moesten zaken van lhbt-vluchtelingen om die reden opnieuw worden behandeld, vertelt ze. "De Raad van State vond dat IND-medewerkers te veel op hun gevoel hadden ingeschat of iemand homo was. Toen moesten ze met toetsbare regelgeving komen."

Voor mensen gemaakt

In de nieuwe asielprocedure van de familie Rashidi zal het erom spannen. Erg gerust is Walid er niet op. "Wat hadden we dan moeten zeggen?" Zijn vader denkt dat hij uitgebreider had moeten vertellen hoe hij anders over vrouwen is gaan denken. "Vroeger, in Afghanistan, dacht ik dat die gemaakt zijn voor mannen. Nu denk ik daar heel anders over."

Moeder valt hem bij. "Ik denk niet alleen anders over het bestaan van God, ik kijk nu ook anders naar dieren. Die probeer ik niet meer te eten. In Afghanistan zeggen ze dat God schapen voor de mens heeft gemaakt, dus moet je ze wel eten. Daar ben ik nu van af."

De gevluchte ongelovigen uit een contactgroep van het Humanistisch Verbond zijn te zien in de HUMAN-documentaire Ongelovig - Vrijdenkers op de vlucht, 13 december 22.55 uur, NPO2.