Onderzoek: stop niet met referendum, maar maak het niet groter dan het is
Met nieuwe spelregels kunnen referenda in Nederland wel degelijk een goede aanvulling blijven op de representatieve democratie, zo blijkt uit een breed onderzoek van Tilburg University dat volgende maand wordt gepresenteerd.
Na de commotie rond het Oekraine-referendum vorig jaar en de Brexit, bestudeerden onderzoekers meerdere referendumpraktijken in Europa en Amerika. In het boek ‘Democratische vloek of zegen?’ schrijven hoogleraar bestuurskunde Frank Hendriks en zijn promovendi Koen van der Krieken en Charlotte Wagenaar dat afschaffing van het referendum, zoals de formerende politieke partijen overwegen, een erg overdreven reactie zou zijn. Volgens de auteurs is het Nederlandse referendum een redelijk bescheiden instrument en bovendien nog erg pril, terwijl er op een eenvoudige manier allerlei verbeteringen zijn door te voeren.
Bindend
Nederland kent sinds 2015 een wet die een raadgevend referendum mogelijk maakt. Premier Rutte kwam na het eerste referendum over Oekraïne direct in politieke problemen, omdat veel politieke partijen op voorhand hadden toegezegd dat zij de stem van de kiezer als ‘bindend’ zouden zien.
Bij een raadgevend referendum is dat onverstandig en onnodig, stellen de onderzoekers. Maak zo’n referendum niet groter dan het is. Zo’n referendum moet natuurlijk serieus genomen worden, maar de uitkomst kan geen politiek besluit afdwingen. Het heeft alleen corrigerende macht, geen scheppende macht, daarvoor is de politiek. Burgers kunnen alleen achteraf ‘graag’ of ‘liever niet’ zeggen tegen een aangenomen wetsvoorstel.
Ook adviseren zij de opkomstdrempel af te schaffen. Bij huidige referenda ligt die op 30 procent. Daardoor gaan politici bewust géén campagne voeren en sommige kiezers niet stemmen, in de hoop dat de drempel niet wordt gehaald en het referendum ongeldig is. Maar als die drempel wél wordt bereikt, zoals bij Oekraïne en de Brexit het geval was, hebben de tegenstanders het nakijken.
Uitkomstdrempel
In plaats van de opkomstdrempel, stellen de onderzoekers een ‘uitkomstdrempel’ voor. Ongeacht het aantal stemmers, moet een ‘ja’ of een ‘nee’ door minstens 25 procent van de kiesgerechtigden worden gesteund. In deze opzet is er ruimte en noodzaak voor een campagne van beide kanten, waarin burgers vooraf uitgebreid worden geïnformeerd.
Om de politiek via een referendum niet alleen te voorzien van een afwijzing of toejuiching, is volgens de onderzoekers ook het stellen van vervolgvragen wenselijk, zodat duidelijker wordt wat de motieven van stemmers zijn. Die kunnen weer worden verwerkt in het vervolg, waardoor een breder draagvlak ontstaat.
Een referendum kan op dit moment alleen door burgers worden aangevraagd als zij 300.000 handtekeningen hebben verzameld. Dat moet proportioneler, vinden ze in Tilburg. Omdat het aantal stemgerechtigden mettertijd verandert is het beter een percentage af te spreken, bijvoorbeeld 2,5 procent. Stijgt het aantal kiezers, dan zijn er méér handtekeningen nodig voor een referendum.
Second opinion
Hoogleraar Hendriks en zijn promovendi komen ook met een geheel nieuwe loot aan de stam van de referenda: the second public opinion. Burgers moeten na een in hun ogen teleurstellend referendum de kans krijgen een tweede referendum aan te vragen. De initiatiefnemers van een tweede referendum moeten dan wel bewijzen dat hun steun groter is dan die van het eerste referendum.
Bij het referendum waarbij de Britten ‘ja’ zeiden tegen de Brexit, klonk na afloop de roep om nog eens te stemmen, vooral door diegenen die aanvankelijk niet waren opgekomen. Zo’n herbezinningsreferendum moet je niet te makkelijke maken, aldus Hendriks, maar ook niet onmogelijk.
