Onbescheiden, wagneriaanse vormgeving

Morgenavond maakt dirigent Marek Janowski (77) zijn debuut op de Wagner Festspiele in Bayreuth, die vandaag worden geopend. Hij zal er drie cycli van 'Der Ring des Nibelungen' dirigeren, in de controversiële regie van Frank Castorf. Opvallend wel, voor een dirigent die nog niet zo lang geleden het dirigeren van geënsceneerde opera's afzwoer. Hij had genoeg van tegendraadse en onmuzikale producties en deed alleen nog maar concertante uitvoeringen van opera's, waarin de muziek de hoofdrol kon vervullen. Op die manier leidde Janowski in het Wagnerjaar 2013 alle grote opera's van Wagner in de Philharmonie in Berlijn, waarvan door Pentatone live-opnamen werden gemaakt. De opera's kwamen allemaal al eens uit, als afzonderlijke cd-box, en ook in een grote verzamelbox.

Ter gelegenheid van Janowski's debuut in Bayreuth nam Pentatone een kloek besluit. De Nederlandse platenmaatschappij, gezeteld in Baarn, besloot de superaudio-opnamen van 'Der Ring des Nibelungen' nog een keer apart uit te brengen. Niet zomaar als een boxje met 13 cd's, maar als een soort kunstwerk op zich. Een dure gok in de huidige moeilijke markt voor klassieke cd's. "Na een vergadering waren we er uit", vertelt directeur marketing Simon Eder. "We zouden niet voor de makkelijke weg kiezen, maar er iets speciaals van maken. Iets opvallends en unieks."

Ouderwetse elpees

In Bayreuth zal Pentatone deze zomer duidelijk aanwezig zijn. Zichtbaarheid tijdens het Wagnerfestival is belangrijk voor de verkoop. Dirigent Janowski zelf was in elk geval zeer tevreden met het resultaat van het Pentatone-team. Op het eerste gezicht zou je de indruk kunnen krijgen dat een box van dit formaat (300 x 300 mm) ouderwetse elpees herbergt, maar daarvoor is die net te klein. De opvallende belettering die over de rug doorloopt naar de achterkant van de cassette baart in elk geval opzien. Samen met Eder praat Joost de Boo (grafisch ontwerper) in Baarn over het bijzondere avontuur dat ze met deze vernieuwende Wagner-box zijn aangegaan.

Eder: "De belangrijkste reden om dit in gang te zetten was het nieuws dat Marek Janowski in Bayreuth 'Der Ring des Nibelungen' zou gaan dirigeren. We hebben rond het Wagnerjaar 2013 alle tien grote al opgenomen met Janowski, maar daar wilden we niet zomaar de 'Ring' apart uitlichten. En natuurlijk waren we ons er van bewust dat er al legio complete opnamen van 'Der Ring des Nibelungen' op de markt zijn. Wat zou die van ons er nog aan toe kunnen voegen? Toen zijn we gaan nadenken over een bijzondere vormgeving en presentatie."

De Boo: "Ik ben als het ware op een wagneriaanse manier naar het project gaan kijken. We hebben de tekst, en we hebben de muziek en daar heeft Wagner een Gesamtkunstwerk van gemaakt. Het eerste wat ik bedacht was dat de eventuele foto's niet te veel mochten afleiden van die tekst en van die muziek. Bij de concertante uitvoeringen in Berlijn, waar de opnamen zijn gemaakt, waren immers ook geen beelden - geen decors, geen kostuums. De focus moest op de muziek en de tekst liggen. Dat paste ook helemaal in de filosofie van Janowski, die toen het beeld nog had afgezworen en nooit meer geënsceneerde opera's wenste te dirigeren. Maar zonder dat theateraandeel is het nog steeds een Gesamtkunstwerk.

"Er moest uiteindelijk natuurlijk toch beeld bij, maar dat dringt zich niet aan je op. Waarschijnlijk zien mensen het pas in een later stadium, als ze de teksten in het boek gelezen hebben. Aan het eind van de opera-cyclus gaat het Walhalla in vlammen op. Dat wilde ik visueel vertalen op de achtergrond. Ik heb zwarte foto's van bossen en wouden gebruikt. De donkerte ervan is gelaagd met maar heel weinig contrast. Je ziet dus eerst niet precies wat het is. Een impressionistisch donker woud als het ware, geprint in zilver en zwart. De symboliek van het Zwarte Woud en al die donkere bossen in Duitsland zit er uiteraard in. Het is de omgeving waarin het verhaal van deze opera's zich afspeelt. Voor de verschillende opera's heb ik steeds andere beelden gebruikt. Bij 'Das Rheingold' zie je als je goed kijkt een rivierbedding, bij 'Die Walküre' bergen, bij 'Siegfried' krachtige bomen en bij 'Götterdämmerung' een bos dat in de hens gaat."

Veertien uur muziek

Omdat men graag één begeleidend boekwerk wilde, en niet eentje voor elk van de vier opera's afzonderlijk, kwam men bij het formaat van de huidige cassette uit. Het boek zou op cd-formaat veel te dik en onhandelbaar worden. Volgens De Boo is alles groot aan de 'Ring'; heel veel tekst en bijna veertien uur muziek.

"Ik wilde dat op de een of andere manier vertalen naar de vormgeving. Wagner en bescheidenheid, dat past niet bij elkaar. Het boek alleen al. Het is groot en zwaar, en je moet echt werk verzetten om de pagina's om te slaan. De titel past met dat grote neo-classisistische lettertype niet op de cover. Daarom, om dat epische te benadrukken, heb ik de titels, ook binnenin het boekwerk, over de paginaranden laten doorlopen naar de achterkant. Niet alle filosofische gedachten die in het ontwerp een plaats hebben gekregen zullen door iedereen worden opgemerkt, maar dat geeft niet. Het hele ontwerp is zwartwit, op twee rode schutbladen na. Dat rood symboliseert het voordoek in het theater, maar ook het bloed, de passie en de macht uit het verhaal.

"Het gekozen lettertype - een beetje gotisch-germaans - was nog het duurste van het ontwerp. Ik wilde een lettertype dat op de rand was, dat licht herinnert aan drukwerk uit het nazi-tijdperk. Toen iemand het resultaat van een tekstpagina zag, vond hij dat het er erg gereformeerd uitzag. Weinig wit, geen ruimte om te ademen. Ook dat is bewust gedaan en is een vertaling van de unendliche Melodie die Wagner in zijn opera's gebruikt. Ik had nog bedacht om de vele leidmotieven in de vier opera's in de typografie te verwerken, maar dat zag er te rommelig uit."

'Der Ring des Nibelungen' met het Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin onder leiding van Janowski is uitgekomen op het label Pentatone. De opname werd in deze krant met vier sterren bekroond.

undefined