Omgespit / Berooid door de Bintjes

Leo van Overbeek zit er wat verslagen bij. Dat mag ook wel, na wat hem vorige week is overkomen. Onbekenden vernielden toen zijn proefveldje met genetisch veranderde aardappelen in Marknesse (Noordoostpolder). Drie jaar lang had hij het onderzoek tot in de puntjes voorbereid. En binnen een dag was alles weg.

,,Dat voelt klote'', verzucht Van Overbeek. ,,Vooral vanwege de timing. We hebben er zolang naar toegewerkt. En net één dag voordat we de eerste metingen zouden verrichten is het veld gerooid.'' Voor de bioloog persoonlijk is het incident extra pijnlijk; anderhalve week tevoren was hij gepromoveerd tot projectleider van het onderzoek.

De bioloog en zijn collega's, werkzaam bij het onderdeel Plant Research International van de Wageningen Universiteit, hadden half mei 320 aardappelen gepoot: de ene helft was genetisch veranderd, de andere helft niet. De aangepaste aardappelplanten waren bestand tegen de beruchte ziekte bruinrot; hun wortels scheidden een eiwit uit dat, in het laboratorium, de bruinrot-bacterie doodt. Maar zou het eiwit ook op het veld werken? En zou het per ongeluk niet ook gunstige bodembacteriën doden? Daarover moest het onderzoek uitsluitsel bieden.

De wetenschappers wilden op diverse momenten in de ontwikkeling van de aardappelplanten monsters nemen, om te zien hoe het gesteld was met de bacteriën in de bodem en het gewas. Maar zover is het nooit gekomen. Op 13 juli, krap twee maanden na het begin van de proef, hebben onbekenden vrijwel alle planten losgerukt. Ze hebben ze op één hoop gegooid, waardoor een verdere analyse onmogelijk was.

Van Overbeek zegt niet kwaad te zijn over de vernieling die hij, ietwat onderkoeld, aanduidt als 'een verstoring van de veldproef'. ,,Op wie zou ik kwaad moeten zijn? We weten niet eens wie het gedaan heeft.'' Nieuwsgierig is hij wel. Hij zou vooral graag de motieven van de daders willen kennen. ,,Nu tasten we volledig in het duister.''

Over die motieven valt wel enigszins te speculeren, want de proef was vanaf het begin omstreden. In mei, toen het proefveldje aan de pers werd gepresenteerd, werd er al actie gevoerd door diverse voorstanders van biologische landbouw, onder leiding van het Centrum voor Biologische Landbouw. Ook de actiegroep 'De Genespotters' protesteerde. De actievoerders zeiden te vrezen dat biologische gewassen, geteeld in de nabijheid van het proefveldje, 'genetisch vervuild' zouden raken door overwaaiend stuifmeel. De gewassen zouden dan niet meer aan de biologische criteria voldoen en dus onverkoopbaar worden.

Het ligt voor de hand om de daders in deze kringen te vermoeden, maar Van Overbeek vindt zo'n verdachtmaking niet kies. Jan Fongers, plaatsvervangend voorlichter en hoofd marketing en communicatie van Plant Research International, sluit zich daarbij aan. ,,Je kunt niet ongefundeerd met het vingertje wijzen, want dan loop je het gevaar dat je mensen ten onrechte beschuldigt. We hebben ook bewust geen navraag gedaan bij actievoerders of omwonenden -daar zou je de relaties mee verstoren.''

Ook diverse omwonenden wilden de proef verhinderen. Ze hadden bezwaar aangetekend bij het ministerie van Vrom, dat alle gentechnologische veldproeven vooraf toetst. Maar het ministerie achtte het onderzoek verantwoord. De biologen moesten zich weliswaar aan talloze voorschriften houden, en het ministerie zou tijdens de hele rit streng controleren, maar er was volgens Den Haag onvoldoende reden om de proef te verbieden.

Toen de vergunning verleend was, hebben de onderzoekers uit eigen beweging geprobeerd om betrokkenen uit de omgeving -veelal biologische boeren- gerust te stellen. Ze hebben uitgelegd dat het onderzoek gericht was op bacteriën, dat de eventuele risico's verwaarloosbaar klein waren en dat de angst voor kruisbesmetting van naburige biologische gewassen niet gegrond was. ,,Aardappelen zijn een knolgewas'', verduidelijkt Van Overbeek. ,,Voor de vermeerdering van die knollen op de akkers worden de zaden niet gebruikt. Het stuifmeel uit de bloemen kan dus geen kwaad. Bovendien zouden we voor de zekerheid alle bloempjes afknippen vóór de bloeifase.''

Die 'objectieve, wetenschappelijk gefundeerde, waarheid' heeft evenwel niet alle betrokkenen overtuigd, erkent Fongers. ,,De meeste biologische boeren hebben er op zich geen bezwaar tegen dat er genetisch veranderde gewassen worden geteeld. Maar als die vlak naast hun eigen akker komen te staan, gaan alle alarmbellen rinkelen. Dat is vooral een emotionele reactie -rationeel valt er niets te vrezen.''

Hoewel gentechnologische discussies tussen wetenschappers en biologische boeren doorgaans moeizaam verlopen, blijven de Wageningse onderzoekers het woord als hun belangrijkste wapen zien. Geleidelijk hopen ze er een breder draagvlak mee te creëren. Daarom kiezen ze bewust voor volledige openheid, hoe kwetsbaar ze zich daar ook mee opstellen.

Draconische beschermingsmaatregelen zullen ze niet nemen. ,,We willen geen hoge hekken om het veld'', illustreert Van Overbeek. ,,Daarmee laad je alleen maar de verdenking op je dat je iets gevaarlijks doet. We zijn wel verplicht om een bordje 'Verboden toegang voor onbevoegden' bij de akker te zetten, maar daar laten we het bij.''

Voor de daders was het daardoor een makkie. Ze konden de bewuste akker op de Lovinkhoeve in Marknesse moeiteloos betreden. De lokatie was bovendien eenvoudig te achterhalen; vanwege de inspraakprocedures lag het adres vrij ter inzage bij het ministerie van Vrom en bij de plaatselijke bibliotheek. Het was ook gepubliceerd in een aantal dagbladen.

Je kunt je afvragen of het ideaal van de openheid hier nog valt te handhaven. Want het voorval in Marknesse staat niet op zichzelf. Al vijftien jaar worden proefveldjes vernield, aanvankelijk door actiegroepen die hun daden nog opeisten. Namen als 'Razende Rooiers' en 'Ziedende Bintjes' waren ooit een begrip. Tegenwoordig blijft de identiteit van de daders verborgen. Het is evenmin bekend hoe vaak proefveldjes worden vernield, want volgens Fongers -die jarenlang in het bedrijfsleven heeft gewerkt- doen getroffen bedrijven er vaak het zwijgen toe.

,,Zo langzamerhand wordt het in Nederland bijzonder lastig om onderzoek te doen naar genetische veranderde gewassen'', concludeert Fongers. Op het moment lopen er nog maar drie veldproeven met versleutelde planten: twee met anjers en één met aardappelen. De verklaring voor dit lage aantal zou gelegen zijn in het feit dat veel bedrijven huiverig zijn voor gentechnologische veldproeven, juist vanwege de 'lage acceptatiegraad'. Ook universiteiten doen er maar weinig aan, zij het om een andere reden: de voorbereiding van de proeven kost veel tijd en geld, omdat er extreme eisen worden gesteld bij het aanvragen van een vergunning. Fongers: ,,Je begint er alleen aan als het echt de moeite waard is.''

Ondanks alles zijn de Wageningers niet ontmoedigd. Ze hebben een lijn uitgezet, benadrukken ze, en die zullen ze blijven volgen. Het liefst zouden ze hun onderzoek volgend jaar overdoen, alleen: het geld is op. Hun onderzoek werd gefinancierd door de Europese Unie, die wilde weten of de regels voor gentechnologische gewassen moeten worden aangescherpt of kunnen worden versoepeld. Nu de subsidie op is, betekent dat 'einde oefening'.

Tenzij de onderzoekers een nieuw potje aanboren. Mochten ze daarin slagen, dan zullen ze weer op dezelfde manier te werk gaan. Dat wil zeggen: volledige openheid van zaken, geen hekken en veel -of eerder: nóg meer- overleg met boeren uit de omgeving. ,,Het kan dan natuurlijk opnieuw misgaan'', erkent Fongers, ,,maar dat risico moeten we toch maar nemen.''

Ondertussen blijft het knagen dat de daders zich niet kenbaar maken. De onderzoekers hebben aangifte gedaan bij de politie, al verwachten ze daar weinig van. Fongers: ,,Volgens de politie is het ondoenlijk om een sporenonderzoek uit te voeren. Waarschijnlijk gebeurt er dus niks met onze aangifte. Dat geeft een heel gefrustreerd gevoel. Lieten de daders maar iets van zich horen, via een persbericht ofzo. Dan wisten we tenminste iets.''