Oliver Sacks | Het brein voegt van alles toe

Opeens lijk je in New York te lopen. Geraas van auto's, getoeter, een portier, een lift, een voordeur. Tussen bureaus en boekenkasten komt een man aanlopen, de wat onzekere tred van een bijna tachtigjarige, een witte baard, hij lijkt sprekend op de bekende neuroloog Oliver Sacks, maar dan met een knalgroen T-shirt aan met daarop 'Rijksuniversiteit Groningen'. Is dit echt? Je zou het zweren.

Juist dat is een kenmerk van een hallucinatie, zegt Sacks even later in de werkkamer van zijn New Yorkse praktijkflat. "Anders dan waarneming, anders dan verbeelding, anders dan droom. En het is deel van het repertoire van het brein."

Dat brein heeft zelfs tientallen manieren om aan de dagelijkse werkelijkheid iets toe te voegen dat er verontrustend veel op lijkt, zo blijkt uit 'Hallucinaties', het nieuwste boek van Sacks dat maandag om te beginnen in het Nederlands verschijnt. We hallucineren wanneer we koorts hebben, wanneer we nog net niet in slaap zijn gevallen, half wakker zijn, of na onszelf bewust in een trance te hebben gedanst. We zien dingen die er niet zijn omdat we blind zijn geworden, horen ze als gevolg van doofheid en voelen ze na een amputatie. We hallucineren zelfs onszelf, zwevend boven een bewusteloos lichaam of lopend naast een onvrijwillige dubbelganger.

Of we krijgen visioenen na het innemen van amfetaminen of andere drugs, zoals Sacks zelf jarenlang deed. Het waren verloren jaren, bekent hij in een openhartig hoofdstuk, maar die leverden wel ervaringen op die hem altijd bijbleven. Fascinerend is het verhaal van zijn bewuste aanmaak van een 'farmacologische drietrapsraket - amfetamine, lsd en marihuana - in een poging de kleur indigo nu eens echt te zien. Die slaagt op verpletterende wijze. Later ziet hij de kleur tot zijn vreugde nog eens, nadat de Mariavespers van Monteverdi hem in extase hebben gebracht. "Dat is nu bijna vijftig jaar geleden, en ik heb nooit meer indigo gezien."

De andere soorten hallucinaties illustreert Sacks vaak met verslagen uit de begintijd van de psychologie. William Gowers bijvoorbeeld (1845-1915) laat hij een epileptische aanval beschrijven: "Het gevoel trok nu verder omhoog, naar het linkeroor, met een geluid 'als het sissen van een stoomlocomotief'. Dat hoorde hij in zijn hele hoofd. Vervolgens zag hij plotseling altijd een oude vrouw die hem iets aanbood wat naar tonkabonen rook. Dan verschenen er twee grote ronde lichten voor hem, naast elkaar, die schokkerig dichterbij kwamen. Als de lichten verschenen, verdween het sissende geluid, kreeg hij een verstikt gevoel in zijn keel en verloor het bewustzijn."

Sacks vindt die aandacht voor de psychologie van generaties geleden alleen maar logisch: "In sommige opzichten denk ik dat ze nooit geëvenaard zijn. Gowers was een geweldig klinisch waarnemer en een goed klinisch schrijver. Zijn 'Handboek van de ziekten van het zenuwstelsel' telt bijna een miljoen woorden. Zelfs nu, 130 jaar later, als mensen zeggen dat ze iets nieuws hebben ontdekt in de neurologie, zeg ik altijd: ga naar Gowers, kijk even na of hij dat niet al zei in 1880."

Behalve opmerkingsgave en een goede pen had Gowers ook iets niet: last van het 'Diagnostisch Statistisch Handboek van Geestesziekten' (DSM) van de Amerikaanse Psychiatrische Vereniging, het wereldwijd gebruikte naslagwerk waaruit je aan de hand van de symptomen kunt opmaken waaraan iemand lijdt. Sacks moet er niet veel van hebben. "Ik weet niet hoe het in Nederland is, maar in de VS wordt de neurologie er helemaal door beheerst. En tenzij je de criteria eruit gebruikt bij je diagnose, krijg je niet betaald voor het behandelen van een patiënt. Dus het dwingt mensen in een soort kunstmatig systeem, dat volgens mij armoedig is, en vaak misleidend."

Een voorbeeld dat hij daarvan in zijn boek noemt, is het horen van stemmen. Dat is iets wat veel mensen hebben die aan schizofrenie lijden. Maar zijn omgekeerd mensen die stemmen horen altijd schizofreen? In een onderzoek in 1973 werden acht nep-patienten, die zich bij een ziekenhuis hadden gemeld met het verhaal dat ze stemmen hoorden, als schizofreen of manisch-depressief bestempeld en voor maanden opgenomen, hoewel ze zich verder helemaal normaal gedroegen. En Sacks zelf heeft meegemaakt dat een stem hem tot de orde riep, toen hij met een ontwrichte knie een berg af probeerde te komen en aan opgeven dacht. "Deze goede stem, deze stem van het Leven, gaf me mijn kracht en vastberadenheid terug."

Veel andere voorbeelden van hallucinaties komen uit de brieven die duizenden mensen sturen aan de beroemde neuroloog in New York. Zijn assistentes halen daar de meest interessante uit, en Sacks maakt daaruit dan weer de keuze welke een met vulpen geschreven antwoord krijgen. "Neem deze, die ik nog maar een paar dagen geleden kreeg. Deze man vaart, en gebruikt dan scopolaminepleisters om zeeziekte te bestrijden. Hij had een heel zware reis achter de rug naar New York, hij had veertig uur niet geslapen, het schip was vreselijk tekeer gegaan en hij had dus die scopolamine gebruikt. Eenmaal in New York, zegt hij, 'zag ik op de gevel van een wolkenkrabber een enorm monster, zoals de illustrator Maurice Sendak ze tekende. Het bewoog niet. En toen viel me op dat elk gebouw in New York gedecoreerd was met die figuren. En ik zei tegen mijn broer: ongelooflijk hoe creatief en rijk ze in New York zijn.'

"In mijn brief terug aan hem vraag ik onder andere of hij een fan is van Maurice Sendak - maar dan nog, waarom zou deze man, die tot dan toe nooit een hallucinatie had gehad, er opeens een krijgen? Ik denk niet dat je daar achter kunt komen met apparaten die de activiteit in je hersenen afbeelden, je hebt informatie nodig over de geschiedenis van een persoon. Ik ben in de eerste plaats iemand die luistert naar patiënten, of hun brieven leest. Ik vind gedetailleerde beschrijvingen heel belangrijk. In mijn brief aan die man zeg ik dat als 'Hallucination' als paperback uitkomt, ik heel graag iets van zijn beschrijving erin op zou willen nemen."

Als om te bewijzen dat hij moderne apparatuur niet helemaal verfoeit, vertelt Sacks dat hij een paar jaar geleden in Zwitserland een MRI-scan heeft laten maken van zijn brein, terwijl hij naar muziek luisterde die hem soms wel en soms niet beviel. "Ik vond vooral het contrast leuk tussen de Hohe Messe van Bach en de Missa Solemnis van Beethoven. Ik ben gek op de mis van Bach, en allerlei gebieden in mijn hersenen lichtten op. Toen Beethoven werd gespeeld, lichtte er eigenlijk niks op."

Uit 'Hallucinaties' spreekt, tussen de regels door, een houding die nauw verwant is aan die van neurologen die alles in het brein willen meten en in kaart brengen. Wat de stemmen in iemands hoofd ook zeggen, hoe mooi of afschrikwekkend de verschijningen die iemand ziet ook zijn, de verklaring ligt in de hersenen, hoe die reageren op nieuwe omstandigheden, op ziekte of op drugs. Een geestenwereld is als verklaring niet nodig. Met die vaststelling is Sacks het niet helemaal eens. "Ik zou niet de subjectieve werkelijkheid willen bestrijden van iemands geloof. Ik zou hoogstens zeggen dat een hallucinatie gepaard gaat met een ontwikkeling, een verandering in de hersenen, maar dat diskwalificeert het niet. Neurologie gaat niet over de waarde of de waarheid van geestelijke toestanden. Maar als iemand tijdens een insult in de temporale hersenkwab extatisch wordt of God ziet - of dat visioen van God nu echt is of niet, de temporale kwab had er in ieder geval iets mee van doen."

Verschuilt zich achter die keurige wetenschappelijke objectiviteit ondertussen echt niet gewoon iemand die aan die kwab genoeg heeft?

"Ik kan me zelf helemaal niets voorstellen bij eigenschappen zonder een lichaam, maar omgekeerd is een lichaam geen bewijs dat het spirituele niet bestaat. Je hebt kennelijk het brein van een Mozart nodig om zulke muziek te schrijven als hij, het is een wonder dat de hersenen niet alleen taal en kunst tot stand kunnen brengen, maar dat ze dergelijke hoogten kunnen bereiken. Het sublieme neemt een belangrijke plaats in mijn leven in, maar het krijgt nooit een bovennatuurlijke vorm. Ik ben net in IJsland geweest, en ik vond veel van het landschap en de geologie daar subliem. Maar dat had meer te maken met de aarde, letterlijk, met de planeet, dan met de hemel. Ik ben daar zelf niet ontevreden mee, maar ik zou er met anderen geen discussie over voeren." Meer nog dan in mooie landschappen vindt Sacks vervoering in muziek, zegt hij. En nooit meer, zelfs niet een enkel keertje, in chemische middelen?

"O zeker nog wel! Wat denk je dat deze dingen allemaal zijn?" Ondeugend grijnzend wijst hij op een verzameling voorwerpen op zijn bureau, die allemaal een chemisch element vertegenwoordigen. "Neem dit theelepeltje. Als je ermee in je thee zou roeren, dan zou het smelten, want het is zuiver gallium." Hij wil het onderwerp niet echt vermijden: er was ooit ook die andere chemie, die van het innemen. Hij zucht. "Het was een periode in mijn leven, een lange, van mijn 16de tot mijn 32ste, dat ik redelijk functioneerde - ik had een goed geheugen en ik was slim, dus ik slaagde voor de tentamens en maakte mijn medische opleiding af - maar ik kwam eigenlijk pas weer tot leven toen ik begon mijn eigen patiënten te ontvangen."

De fascinatie voor scheikunde is wel gebleven. "Ik heb in mijn portefeuille altijd een kaartje met het periodiek systeem van de elementen erop. Ik ken het natuurlijk voor- en achteruit en opzij en diagonaal uit mijn hoofd, maar het is voor mij een icoon van regelmaat en schoonheid. Voor jou heb ik nu dit T-shirt aan van de Rijksuniversiteit Groningen, maar normaal draag ik een T-shirt met het periodiek systeem. Ik heb er sokken van, het staat op mijn beddesprei, op mijn kussens - als ik ergens verliefd op wordt, is het voor het leven."

Achter de ontdekking van het periodiek systeem, het ordelijke lijstje met elementen die kennelijk aan elkaar verwant zijn in kolommen bij elkaar, zit ook het verhaal van een hallucinatie. "Er wordt gezegd dat Mendelejev (de grondlegger van het periodiek systeem, red.) het idee kreeg in een droom, en wat in elk geval waar is, is dat hij het meteen na het wakker worden opschreef. Maar we weten ook dat hij minstens vijftien jaar met het idee bezig is geweest, en dat hij tijdens lange treinreizen in Rusland 'chemisch patience' speelde, met kaarten waarop de namen van de elementen stonden, hun natuurkundige en chemische eigenschappen en hun atoomgewichten, en dat hij dan in een trance-achtige toestand raakte."

Dat een onderzoeker op die manier op zijn ideeën komt - en dat veel van de citaten in Sacks' boek van kunstenaars en wetenschappers komen, verbaast hem niet. "Die hebben, zo niet hallucinaties, dan toch een enorm levendige verbeelding nodig. Allebei geven ze werkelijkheid aan mogelijkheid. Darwin kon zich de evolutie door natuurlijke selectie helemaal voorstellen, al kostte het hem twintig jaar om alle aanwijzingen te verzamelen en verbanden te leggen. Zijn collega Wallace bedacht hetzelfde, interessant genoeg tijdens een malaria-delier. Maar ook hij had er lang over nagedacht en ver voor gereisd. Als je hongert naar God, dan zie je God."

Engelsman in New York
Oliver Sacks (79) werd geboren in Engeland, maar werkt al meer dan zestig jaar in de Verenigde Staten als neuroloog. Hij werd bekend door boeken waarin hij de neurologische aandoeningen van zijn patiënten beschreef. Zijn eerste boeken die een groot publiek bereikten waren 'Awakenings' (in het Nederlands vertaald als 'Ontwaken in verbijstering') over mensen die hij weer wakker kreeg nadat ze jarenlang geveld waren geweest door de ziekte encephalitis lethargica, en 'De man die zijn vrouw voor een hoed hield', over mensen met afwijkingen in de waarneming. Nog steeds ontvangt hij in zijn praktijk in New York zes tot acht patiënten per week.

Oliver Sacks, 'Hallucinaties', de Bezige Bij, 320 pagina's, € 19,90

undefined