Oezbeekse 'papa' Karimov (1938-2016) duldde geen tegenspraak
De Oezbeekse president Islam Karimov, die eind vorige week een hersenbloeding kreeg, is overleden. Na een aantal tegenstrijdige berichten is zijn dood bevestigd door de Oezbeekse regering. In de ruim 25 jaar dat Karimov (78) aan de macht was, duldde hij geen tegenspraak en leidde zijn land als een wrede dictator.
Voor pakweg de helft van de 31 miljoen Oezbeken was er nooit een ander. Islam Karimov was voor deze jongere generatie vanaf de geboorte al net zo'n vanzelfsprekendheid als de eigen vader en moeder. Geen wonder dat de president van het dichtsbevolkte land van Centraal-Azië in de volksmond steevast 'papa' wordt genoemd.
De emoties rond zijn overlijden herinneren aan de reacties op de dood van Sovjetdictator Jozef Stalin in 1953. Bij de een is er opluchting over het verscheiden van de tiran die verantwoordelijk is voor lijden en dood van zovele landgenoten, anderen zijn bezorgd over de toekomst van Oezbekistan, zonder die harde hand die naar veler overtuiging een kwart eeuw lang garant stond voor een zekere stabiliteit midden in een turbulente regio.
De eerste tientallen jaren van zijn carrière wezen geenszins op de dominante rol die Karimov in zijn latere leven zou spelen. Hij kwam in 1938 ter wereld in Samarkand. Over zijn jongste jaren doen verschillende versies de ronde. Hij verbleef geruime tijd in een kindertehuis en zijn vader zou voor een onbekend vergrijp in de cel hebben gezeten. De jonge Islam sprak Tadzjieks, Oezbeeks leerde hij pas op latere leeftijd, net als Russisch. Volgens zijn officiële biografie was hij niettemin een etnische Oezbeek.
Springplank
Na school vertrok Karimov naar de hoofdstad Tasjkent voor een opleiding aan het prestigieuze polytechnische instituut. Hij werkte als ingenieur in fabrieken voor landbouwmachines en vliegtuigen. Een vervolgstudie economie bracht hem in 1966 bij het staatsplanbureau Gosplan, waar hij zich opwerkte tot vice-voorzitter. Het was zijn springplank voor de 'grote politiek' van de Sovjetrepubliek Oezbekistan.
Karimov werd op 45-jarige leeftijd minister van financiën, later vicepremier en voorzitter van Gosplan. Hij viel in de smaak bij de leiding in Moskou, trad toe tot het politbureau van de Communistische partij van de Sovjet-Unie en trad in 1989 aan als eerste secretaris van de Oezbeekse partijorganisatie.
De na 1985 door Sovjetleider Michail Gorbatsjov ingezette hervormingen lieten ook Oezbekistan niet onberoerd. In navolging van andere Sovjetrepublieken kreeg de deelrepubliek een eigen president, een functie waarvoor het republikeinse parlement Karimov verkoos.
Karimov voelde de tijdgeest feilloos aan en veroorloofde zich felle kritiek op de stand van zaken in Oezbekistan, dat volgens hem economisch aan de rand van de afgrond stond. Dat maakte hem populair, net als zijn zinspelingen op religieuze vrijheid en een herstel van islamitische waarden, na zeventig jaar van anti-religieuze politiek.
Oezbekistan onafhankelijk
Tijdens de conservatieve couppoging tegen Gorbatsjov in augustus 1991 nam Karimov een afwachtende houding aan, maar toen eenmaal duidelijk was dat de staatsgreep was mislukt aarzelde hij geen moment, verklaarde Oezbekistan onafhankelijk en vormde de Communistische Partij om tot Democratische Volkspartij met hemzelf aan het hoofd. Dat Oezbekistan vanuit Moskou werd bestuurd had hem nooit gezind. Van dat moment af gaf hij de macht niet meer uit handen en ontdeed hij zich stelselmatig van potentiële concurrenten.
Bij presidentsverkiezingen eind 1991 kreeg Karimov meer dan 80 procent van de stemmen. Zijn belangrijkste rivaal, vice-president Sjoekoeroello Mirsaidov, moest kort daarop aftreden en werd vervolgd op beschuldiging van corruptie. Ook islamitische oppositiegroepen vonden in Karimov een onverzoenlijk tegenstander. Zij waren vooral sterk in de dichtbevolkte Ferghanavallei. Ondanks eerdere toezeggingen dat hij rekening zou houden met islamitische tradities, verklaarde Karimov al snel iedere vorm van oppositie de oorlog.
Islamitische organisaties werden verboden met als argument dat het potentiële broedplaatsen van terroristen waren. De bloedige oorlogen in de buurlanden Tadzjikistan en Afghanistan dienden als overtuigende en afschrikwekkende voorbeelden. Veel oppositieleiders gingen ondergronds of verlieten het land. De Islamitische Beweging van Oezbekistan, een organisatie die geweld niet schuwt, verlegde haar werkterrein naar Afghanistan.
Gooien met asbakken
Karimov duldde geen tegenspraak. In vlagen van woede zou hij meermalen met asbakken en andere voorwerpen naar ondergeschikten hebben gegooid. Even emotioneel kon hij in de laatste jaren van zijn leven uitvaren tegen (in Oezbekistan verboden) homoseksualiteit en andere 'westerse verderfelijkheden' die hij zag als een aantasting van de Oezbeekse cultuur. Vier jaar geleden verbood hij de viering van Valentijnsdag, en ook van de kerstman moest hij niets hebben.
Macht was voor hem belangrijker dan persoonlijk gewin, zeggen mensen die hem van nabij hebben meegemaakt. Het interesseerde hem weinig of alles wat hij deed in overeenstemming was met de letter van de wet. Na afloop van zijn tweede presidentiële termijn bleef hij gewoon aan de macht zonder dat er een haan naar kraaide, hoewel de grondwet zoiets verbiedt. Niemand durfde hem er publiekelijk op te wijzen. Karimovs wil was wet.
Sadistische martelingen
Na aanslagen in Tasjkent in 1999 verdwenen opnieuw duizenden Oezbeken in de gevangenis. Niet iedereen overleefde zo'n verblijf. Marteling door politie en veiligheidsdiensten werd schering en inslag. Mensen werden op sadistische wijze verkracht, hun nagels uitgetrokken, of ze werden overgoten met kokend water.
Een kleinzoon van een bekende Karimov-criticus werd met talrijke sporen van marteling dood bij hem voor de deur gelegd. Maar de buitenwereld ondernam pas actie nadat tijdens een massaprotest in de stad Andizjan in 2005 honderden ongewapende mensen werden neergemaaid door Karimovs troepen. Westerse sancties volgden.
Karimov laveerde in de 25 jaar sinds de Oezbeekse onafhankelijkheid steeds behendig tussen Oost en West, tussen Rusland, China en de Verenigde Staten.
Hij sloot zich aanvankelijk aan bij een defensiepact tussen voormalige Sovjetstaten, maar trok zich er even makkelijk weer uit terug uit onvrede over de stationering van Russische grenstroepen in Tadzjikistan. Na de aanslagen van 11 september 2001 stelde hij het Oezbeekse luchtruim en een luchtmachtbasis beschikbaar aan de Verenigde Staten, voor oorlogvoering in Afghanistan.
De Amerikanen stuurden ook gevangenengenomen terrorismeverdachten naar Oezbekistan, voor nader 'verhoor' door de Oezbeekse veiligheidsdiensten. De gebeurtenissen in Andizjan maakten aan die zwarte bladzijden van de 'war on terror' een eind. Karimov keerde de Amerikanen - ook weer tijdelijk - de rug toe, uit woede over de kritiek aan zijn adres.
Dochter uit de gratie
Over zijn opvolging leek de Oezbeekse leider zich nooit echt druk te maken. Geruime tijd wekte zijn oudste dochter Goelnara (nu 44) de indruk in de voetsporen van haar vader te willen treden. Ze werkte als diplomaat onder meer in de Oezbeekse vertegenwoordiging bij de Verenigde Naties, was in Oezbekistan een bekende popzangeres onder de artiestennaam Goegoesja, bezat een eigen cosmeticalijn en stond aan het hoofd van een Oezbeeks telecomimperium.
Maar drie jaar geleden stortte Goelnara's wereld ineen, viel ze plotseling uit de gratie bij haar vader en kreeg huisarrest. Sommigen wijten dat aan haar grenzeloze ambities en de irritatie die ze wekte in de Oezbeekse samenleving.
Goelnara keerde zich fel tegen haar moeder en haar jongere zus, met wie ze allang in onmin leefde, alsook tegen de machtige chef van de Oezbeekse veiligheidsdienst Roestam Inojatov. In verschillende westerse landen is Goelnara beschuldigd van witwasoperaties. Amerikaanse diplomaten noemden haar in door WikiLeaks gepubliceerde emails 'de criminele barones'.
In eigen land blijven de meningen over Karimov verdeeld. In het openbaar kritiek leveren op 'papa' is gevaarlijk, daaraan waagt zich slechts een enkeling. Maar de Oezbeken voelen de economische problemen, zoals massale werkloosheid, dagelijks aan den lijve.
Karimov, staatsplanner pur sang, heeft nooit iets willen weten van economische hervormingen. Dat hij de miljoenen Oezbeken die door armoede gedreven als gastarbeiders naar Rusland trokken herhaaldelijk uitmaakte voor luiaards en klaplopers heeft zijn populariteit bepaald niet vergroot. Maar dat Karimov, zij het met keiharde middelen, zijn land heeft behoed voor oorlog en revolutie, zien veel landgenoten als zijn primaire verdienste.
