Nivellerend onderwijs vergroot juist de verschillen

Heel erg verrassend klonk het niet, toen minister Bussemaker zich afgelopen week sterk maakte voor de 'emancipatiefunctie' van het onderwijs. Decennia lang horen we al niets anders. Nieuw was alleen dat het daarbij ouderwets-socialistisch over volksverheffing ging.

Lagere en hogere klassen, rijkere en armere milieus: toen ik zo'n twintig jaar geleden bij de Amsterdamse universiteit informeerde hoe het daarmee stond, bleek daarover geen enkel cijfer beschikbaar. De verhouding mannen-vrouwen werd tot ver achter de komma bijgehouden, klasseachtergrond was iets van het verleden.

Groter probleem
Het is goed dat de minister heeft ontdekt dat dat probleem misschien groter is dan sinds jaren. Dat is niet alleen in Nederland zo. In een indrukwekkend interview in NRC-Handelsblad wees de socioloog Robert Putnam op de teloorgang van de Amerikaanse droom. In het land van de onbegrensde mogelijkheden is het inmiddels vrijwel onmogelijk geworden je te verheffen boven de klasse waarin je geboren bent.

Zover is het in Europa nog niet. De sociale mobiliteit is er nu zelfs groter dan in de VS. Niet omdat wij het zoveel beter doen, maar omdat het oude continent ook in achteruitkachelen bij de Amerikanen achterblijft. Als dat een troost is, is het een schrale troost. Geen wonder dat de minister zich zorgen maakt - hoe ouderwets ze soms ook blijft formuleren.

Want nee, 'de' opdracht van het onderwijs is niet "sociale tegenstellingen tussen groepen mensen tegen te gaan", zoals zij direct aan het begin van het interview zegt. Dé opdracht van het onderwijs is kinderen zo goed mogelijk te vormen, hun intellectuele vermogens zo hoog mogelijk te ontwikkelen en met zoveel mogelijk kennis en vaardigheden de wereld in te sturen. Al het andere, hoe nuttig ook, is bijzaak.

Hoogstaand onderwijs
Bij niets is de volksverheffing zo gebaat als een hoogstaand en veeleisend onderwijs. Kinderen moeten zich aan hun vorming kunnen optrekken. Geen fnuikender school dan die welke met de beste bedoelingen op de hurken gaan zitten. Juist voor de minder gefortuneerden is vorming de enige weg omhoog in de maatschappij. Nivellerend onderwijs verkleint de verschillen niet maar vergroot ze juist. Want wat de school aan extra's niet meer biedt, krijgen de kinderen wel van elders aangereikt - als er voor hen tenminste een 'elders' is weggelegd.

Dat soort alternatieven heeft zich de afgelopen decennia duidelijk in de markt gezet. Bijles en privéscholen prijzen zichzelf luidruchtig aan als nood- en krachtcentrales in het onderwijs. Problematisch is wel dat je ze moet kunnen betalen. Naar de sociale effecten van dit soort instellingen wil de minister dan graag onderzoek doen. De vraag is wél wat ze met de resultaten daarvan wil aanvangen. In een verbod daarop zegt ze vooralsnog niets te zien.

Terecht. Niet alleen is een verbod de armzaligst mogelijke overheidsreactie op een probleem. Het treft ook de ouders frontaal in hun plicht het beste te willen voor hun kinderen, en het onderwijssysteem in zijn opdracht uit ieder kind te halen wat er in zit. Het verbod zou een karikatuur zijn van de maaiveld-mentaliteit waarom Nederland toch al berucht is.

Milieu
De invloed van het milieu waarin kinderen opgroeien verander je niet zo gemakkelijk. Zelfs wanneer ze níet naar bijzondere scholen worden gestuurd, is de aanwezigheid van boeken in huis, goede raad bij huiswerk en simpelweg de gewoonte van goede gesprekken aan de eettafel een formidabel pré voor kinderen van - financieel of intellectueel - fortuinlijken huize.

Dat dat te doorbreken valt, bewijzen de decennia van na de Tweede Wereldoorlog. Het duurde even voordat het land weer op orde was, maar in de jaren zestig brak de onderwijs-emancipatie van de arbeidersklasse massaal door. Zo succesvol zelfs, dat menigeen haar aanzag voor een blijvende verworvenheid. Ten onrechte, zo blijkt nu.

Waarom is die stijging gestokt? In de VS lijkt de kloof tussen arm en rijk de voornaamste oorzaak. Het land is sociaal gestagneerd, alleen wie al vermogend ís kan zich de rijkdom van een goede scholing veroorloven. De klassen drijven almaar verder uiteen.

Vertrouwen in kennis
In Nederland is die situatie lang niet zo rampzalig, hoezeer er ook geklaagd wordt over collegegeld en studielening. Maar iets van die moedeloosheid heeft ook hier toegeslagen. Individuele modelstudenten met een allesverslindende leergierigheid zijn er nog altijd. Maar onmerkbaar lijkt uit de samenleving het gretig vertrouwen te zijn weggelekt dat kennis iemand werkelijk verbetert: niet alleen in zijn sociale en financiële situatie, maar ook in zijn morele 'zelf'.

Misschien is dat het onbedoelde gevolg geweest van de naoorlogse successen. Nederland is nog niet helemaal 'af', maar in vergelijking met de behoeftigheid van een halve eeuw geleden wel bijna. Wat toen een hoopvolle dynamiek op gang bracht ('Nederland herrijst'), is omgeslagen in gerechtvaardigde voldoening. Maar de geest van urgentie is er niet meer. De daarmee gepaard gaande offerbereidheid, het geduld en de deugd van vlijt zijn navenant gezakt in maatschappelijk aanzien.

Het heeft weinig zin daar moralistisch over te jeremiëren. Ik geloof er niets van dat mensen 'toen' beter waren dan nu. Ze leefden alleen in een andere conjunctuur. Daarvoor betaalden ze de hoge prijs van de armoede. Maar ze profiteerden ervan in wat ik maar de mentaliteit van het tijdvak zal noemen.

Als dat waar is, staat minister Bussemaker voor een bijna onmogelijke opgave. Tegen zulke historische krachten in valt er nauwelijks beleid te maken. Maar ik geef toe: ook die conclusie is een kind van haar tijd: ze neigt tot gemakzucht en gelatenheid. De zaak waarover het gaat verdient iets beters. Encore un effort! - riep markies de Sade in zijn Philosophie dans le boudoir. Het is misschien zijn enige aanbeveling die opvolging verdient.