Niet langer koploper openheid

Met in totaal zo'n 1400 ingediende verzoeken bij de overheid om rapporten en stukken openbaar te maken, kun je journalist Brenno de Winter gerust een beroepswobber noemen. Via de Wob, oftewel Wet openbaarheid bestuur, gaat De Winter op zoek naar 'harde feiten' om duidelijk te krijgen 'hoe dingen lopen' bij de overheid, of om 'regelrechte misstanden aan te tonen'.

Zijn Wob-verzoeken verlopen lang niet altijd soepel. Op honderd na leverden ze allemaal gedoe op, aldus De Winter, die vooral bekend is om zijn onthullingen rond de eenvoudig te kraken ov-chipkaart. "Er is een totale juridisering ontstaan, je moet precies de juiste termen gebruiken bij je aanvraag, anders wordt hij zeker afgewezen. Maak je een tikfout, of de datum klopt niet, dan krijg je meestal niets."

Een gemiddeld Wob-verzoek is bij De Winter dan ook zes tot tien pagina's lang. Daarbij kun je er volgens hem standaard vanuit gaan dat er om uitstel wordt gevraagd, waardoor je bijna twee maanden wacht op een reactie. En die tijd heeft een journalist door de actualiteit niet altijd.

Maar de Wob is er niet alleen voor journalisten, iedereen heeft het recht op inzage in overheidsdocumenten. Wil je bijvoorbeeld weten hoe het besluit tot die wegverbreding tot stand is gekomen? Dat kan via een Wob-verzoek. Wel zijn er een aantal uitzonderingen. Zo hoeven geheime rapporten die te maken hebben met de staatsveiligheid of stukken waaruit persoonlijke beleidsopvattingen van ambtenaren blijken, niet openbaar gemaakt te worden.

Volgens Wob-specialist Roger Vleugels is Nederland, dat voortvarend van start ging toen het in 1980 als zevende land ter wereld de Wob invoerde, zijn koppositie inmiddels kwijt. Vleugels: "Een voorbeeld: Een ambtenaar heeft hier 28 dagen om aan het Wob-verzoek te voldoen, met de mogelijkheid die termijn een keer te verlengen. Daarmee is Nederland een van de langzaamste landen ter wereld. Langzamer dan Zimbabwe, waar ambtenaren veertien dagen de tijd hebben."

Dat moet anders, vindt Vleugels. En daarin staat hij niet alleen. De Wob ligt al jaren onder vuur. Journalisten klagen over tegenwerking van ambtenaren. Ambtenaren klagen op hun beurt over misbruik van de wet en over journalisten die 'bulkverzoeken' indienen in de hoop op nieuws te stuiten.

Afgeschaft
Vorige week deed de Nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer een duit in het zakje door te zeggen dat de Wob maar beter kan worden afgeschaft. In plaats daarvan zou alles - afgezien van geheime documenten dan - standaard openbaar moeten zijn. Een goed idee, vindt GroenLinks-Kamerlid Linda Voortman, die komende zomer een eigen voorstel voor een nieuwe Wob presenteert: "De boodschap van de ombudsman past helemaal in mijn straatje. Mijn wetsvoorstel is er ook op gericht dat alles openbaar is, tenzij er goede redenen zijn om dat niet te doen."

Maar wat betekent dat eigenlijk, alles openbaar? Denk aan alle aanvragen voor vergunningen, adviezen, rapporten en correspondentie tussen bestuurders voorafgaand aan de bouw van een winkelcentrum. Daarvoor moet nu een Wob-verzoek worden ingediend, maar die documenten zouden ook automatisch online kunnen worden gezet. Net als de notulen van de ministerraad, die nu bij hoge uitzondering via de Wob openbaar worden.

In Scandinavië hebben ze ervaring met die grote openheid. Vooral Finland en Noorwegen lopen voorop, zegt de Deense jurist Oluf Jørgensen, die momenteel onderzoek doet naar de Wob in Noord-Europa. "De Finse regering zet informatie over een wetsvoorstel op haar website vóór een beslissing valt. Ook kun je daar zien welke punten op de agenda staan, welke besluiten zijn genomen en op welke basis. Daar is grote openheid in de hoogste politieke regionen."

Noorwegen is volgens Jørgensen uniek in de wereld met een openbaar elektronisch register (OEP). "Daarin kun je zoeken naar documenten en dan een aanvraag doen voor inzage. Maar de Noren gaan het zo inrichten dat je in de toekomst de inhoud van een document meteen op je computerscherm kunt lezen."

Die grote openheid heeft wel twee kanten. Je kunt als burger veel informatie over de overheid krijgen, maar over jezelf is ook veel te vinden. In Zweden bijvoorbeeld kun je informatie opvragen over onder meer het inkomen, vermogen, huis, auto en burgerlijke staat van je buurman. En dat heeft nadelen. Zo was het voor Stieg Larsson, de schrijver van de Millenium-serie, de reden nooit te trouwen met zijn vriendin - en daarom ging de miljoenenerfenis na zijn dood dus aan haar neus voorbij. Hij wilde zijn partner in de luwte houden, omdat hij vreesde voor represailles vanwege zijn onderzoek naar gewelddadige neo-nazi's. Die angst was niet ongegrond, want ook neo-nazi's brachten hun tegenstanders uitvoerig in kaart door het opvragen van persoonlijke informatie en zelfs rijbewijsfoto's.

Volledige openheid heeft volgens Roger Vleugels bovendien nog een bezwaar: want is het wel haalbaar? "Het idee dat alles op internet verschijnt, is onzin. Wat is alles? En bovendien: je praat over zo'n 100 kilometer aan documenten per jaar. Het is ondoenlijk dat allemaal te documenteren en doorzoekbaar te maken."

Ook Brenno de Winter noemt het idee dat alles openbaar kan zijn een 'utopie'. "Je kunt beter een lijst maken met de documenten die in ieder geval standaard openbaar gemaakt moeten worden. Om een simpel voorbeeld te geven: Notulen van de gemeenteraad. Je zou het niet verwachten, maar die zijn nog altijd niet bij alle gemeenten standaard op de website te vinden."

Voor een afschaffing van de Wob pleiten De Winter en Vleugels dan ook niet. Liever zien ze dat de wet wordt aangepast. Zo moeten er Wob-ambtenaren komen die gespecialiseerd zijn in zoeken en archiveren. Een onafhankelijke 'informatiecommissaris' moet bovendien gaan bepalen of documenten wel of niet openbaar gemaakt kunnen worden. "Dat zal een hele hoop rechtszaken schelen", zegt De Winter.

Ook de boete die de overheid moet betalen als ambtenaren niet binnen een bepaalde termijn reageren op een Wob-verzoek, moet worden afgeschaft. Die boete kan oplopen tot 1260 euro. Vleugels: "Sinds die boete in 2009 werd ingevoerd, zie je dat er enorm veel misbruik wordt gemaakt van de wet. Op landelijk niveau komen er jaarlijks zo'n 2500 tot 3000 oprechte Wob-verzoeken binnen. De misbruikzaken, waar mensen uit zijn op het incasseren van de boete of het dwars zitten van de overheid, lopen tot in de 20.000 tot 30.000."

Frustreren
Al in 2011 schreef voormalig minister van binnenlandse zaken, Piet Hein Donner, in een brief aan de Tweede Kamer over het misbruik van de Wob. Een van zijn voorbeelden: Bij het Openbaar Ministerie komen tal van verzoeken binnen van mensen die een bekeuring hebben gekregen. Zij vragen niet alleen om de foto van de overtreding, maar ook om de rapporten die bewijzen dat het flitsapparaat goed afgesteld was en dat de mensen die daarvoor verantwoordelijk waren wel de juiste diploma's hadden. Zo'n verzoek dient niet ter bevordering van de openheid, maar is een poging om het systeem te frustreren, aldus de toenmalige minister. Hij deed daarom een voorstel om de Wob in te perken om dat misbruik te voorkomen.

Twee jaar later ziet de Wob er nog altijd hetzelfde uit. Wel kondigde Ronald Plasterk, de huidige minister van binnenlandse zaken, aan nog voor de zomer de Tweede Kamer te informeren over zijn plannen rond een 'open overheid'. Daarbij gaat de minister volgens zijn woordvoerder eerder uit van een verruiming van de Wob dan een beperking: het 'Alles openbaar, tenzij' principe. "Dat is nu ook al het uitgangspunt, maar de Wob levert momenteel te veel praktische probleem op, dat erkent de minister", aldus de woordvoerder.

Dat de Wob wordt aangepast, lijkt dus een kwestie van tijd. Maar voor het zover is, kun je er maar beter het beste van maken, dacht de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ). In september staat daarom een gesprek gepland tussen de VVOJ, de Nationale ombudsman en ambtenaren. Een poging om de verstandhouding te verbeteren. "We gaan praten over de ervaringen van beide kanten", zegt journalist Anneke Verbraeken, lid van de werkgroep Wob bij de VVOJ. "Als we van beide kanten geven en nemen, kan er al een hoop verbeteren."

Ook in Denemarken discussie
Nederland is niet het enige land dat worstelt met de Wob. Voor het Deense parlementsgebouw demonstreerden eerder deze week een honderdtal mensen met bezems, tapijten en zwarte spandoeken tegen de vernieuwde Wet openbaarheid van bestuur. Met de bezems konden voorbijgangers een 'leugen onder het tapijt vegen'. Met speciale kranen hesen de demonstranten zwarte spandoeken voor de ramen van de parlementszaal om die zo te 'verduisteren'. Volgens critici maakt de nieuwe wet de inzage in het overheidshandelen moeilijker. Maar daarbinnen, in het donker, nam het Deense parlement de omstreden wet aan.

De oude Deense Wob bestaat al 30 jaar. Vernieuwing was nodig vanwege de nieuwe opslagmogelijkheden bij de overheid, zoals databases en digitale correspondentie. Ook moet het mogelijk worden te 'wobben' bij instellingen die overheidstaken uitvoeren. Aan de modernisering van de wet gingen maanden van heftig mediadebat vooraf. Juristen, bekroonde onderzoeksjournalisten en media-experts hebben felle kritiek geuit, omdat de nieuwe wet inzage verbiedt in documenten die ministers uitwisselen met individuele parlementsleden. "Afspraken met partijleden over komende wetsvoorstellen worden vaak vóóraf gemaakt. Dat gebeurt niet in de parlementszaal maar op het ministerkantoor. Het is opmerkelijk dat die documenten voortaan geheim gehouden kunnen worden", vertelt Oluf Jørgensen, als jurist verbonden aan de School voor Journalistiek in Aarhus.

Ook onder burgers sloeg het verzet verrassend massaal aan. Binnen enkele maanden zamelde men 85.000 handtekeningen in tegen de nieuwe wet die 1 januari ingaat.

Wet openbaarheid van bestuur
Nederland voerde in 1980 als zevende land ter wereld een Wet openbaarheid van bestuur (Wob) in. Vanaf dat moment had elke burger het recht om documenten en rapporten bij de overheid op te vragen. Dat moest niet alleen de betrokkenheid vergroten, het gaf burgers ook de kans om het bestuur te controleren. Elk telefoontje, e-mail of brief aan een bestuursorgaan met het verzoek tot informatie, kan gezien worden als een Wob-verzoek. De aanvrager hoeft daarbij niet uit te leggen waarom hij deze informatie vraagt.

undefined