‘Nee’ zeggen tegen een tbs-onderzoek is voor een verdachte niet altijd lonend

Een kwart van de verdachten die tbs-onderzoek weigeren, krijgt bij de rechter de maatregel toch opgelegd. Geen medewerking verlenen aan onderzoeken naar de geestelijke gesteldheid, loont dus niet altijd, concludeert het onderzoekscentrum WODC van het ministerie van justitie en veiligheid vandaag in een rapport. In hoger beroep loopt het percentage dat van de rechter verplicht moet worden behandeld in een tbs-kliniek op tot 43 procent.

Voordat de rechter iemand tbs kan opleggen, moet een stoornis worden vastgesteld en moet er de overtuiging zijn dat die stoornis speelde ten tijde van het misdrijf. Gedragsdeskundigen adviseren de rechter daarover, onder meer op basis van gesprekken met de verdachte. Weigert die alle medewerking, dan kan het lastig zijn conclusies te trekken.

Een tbs-maatregel kan dan toch mogelijk zijn als gedragskundigen een diagnose stellen op basis van bijvoorbeeld gedragingen tijdens politieverhoren, eerdere veroordelingen en observaties. En zelfs zonder diagnose van de deskundigen mogen rechters de maatregel opleggen.

Anne Faber

Dat gebeurt weinig - tussen 2012 en 2016 twintig keer, aldus het WODC - omdat rechters huiverig zijn een witte jas aan te trekken. Ook weten niet alle rechters dat ze dit mogen, zegt onderzoeker Marleen Nagtegaal. Dat komt door een gebrek aan ervaring met tbs-zaken. “Gemiddeld wordt in Nederland zo’n 170 keer per jaar tbs opgelegd, daarvan gaat het maar voor een deel om weigeraars. Dat betekent dat rechters er weinig mee te maken krijgen.”

Weigeraars zorgen met regelmaat voor maatschappelijke ophef. Zoals Michael P., de man die 28 jaar cel plus tbs met dwangverpleging kreeg opgelegd voor het verkrachten en doden van Anne Faber. Na zijn arrestatie ging een petitie rond over ‘een falend rechtssysteem’. Die uitspraak doelde op de eerdere veroordeling van P. in 2010 vanwege de verkrachting van twee tienermeisjes. Toen werkte hij niet mee aan het onderzoek. De rechter legde hem daarom alleen een gevangenisstraf op.

In 2017 werkte 43 procent van de verdachten bij wie een stoornis werd vermoed niet mee aan onderzoek in het Pieter Baan Centrum, aldus het WODC. Dat percentage is de afgelopen vijftien jaar flink opgelopen - in 2002 ging het nog om 23 procent -maar neemt de laatste drie jaar weer licht af.

Een verklaring voor die trend heeft Nagtegaal niet. Volgens haar gaat het om een diverse groep. “Verdachten hebben verschillende redenen om niet mee te werken. Ze zeggen bijvoorbeeld onschuldig te zijn, wat later ook zo blijkt.” Niet voor elke verdachte is weigeren een strategische keuze om de tbs-kliniek te ontlopen. En niet allemaal zullen ze voor tbs in aanmerking komen.

Advies

Hoewel weigeren dus niet altijd loont, is er volgens het WODC-rapport nog wel wat te winnen. Bijvoorbeeld door het bevorderen van expertise bij rechters, officieren van justitie, gedragsdeskundigen én advocaten. Weigerende verdachten doen dat vaak na advies van hun advocaat. Hoewel de gemiddelde behandelduur de afgelopen jaren terugliep (van dik tien tot 7,2 jaar), blijft het imago van tbs slecht, omdat de maatregel telkens kan worden verlengd. Nagtegaal: “Uit het onderzoek blijkt dat het belangrijk is dat advocaten goed op de hoogte zijn en beseffen dat er ook positieve kanten aan tbs kunnen zitten voor hun cliënt. Soms zijn die gebaat bij een behandeling.”

Het is bekend dat de recidive onder ex-tbs’ers lager is, waardoor de kans op terugval dus kleiner is.

Ook moeten gedragsdeskundigen beseffen dat de rechter behoefte heeft aan zoveel mogelijk informatie, concludeert het WODC. Hoe meer gegevens over stoornissen en behandelplannen, hoe vaker de rechtbank een weigeraar tbs oplegt. Nu zijn gedragskundigen soms wel erg terughoudend, zeiden rechters en officieren van justitie in interviews met Nagtegaal. Is er geen definitief oordeel te geven over een stoornis bij een weigeraar, dan is er in de rechtszaal toch behoefte aan informatie over mogelijke problemen. Psychologen en psychiaters zijn daar juist huiverig voor.

Lees ook: Pieter Baan Centrum lokt tbs-weigeraars uit hun tent

De speciale afdeling van het Pieter Baan Centrum voor verdachten die weigeren mee te werken aan psychologisch onderzoek, lijkt resultaat te boeken.