Nagele: wonen in een stijlicoon

Nagele kun je door twee brillen bekijken. Architecten zien in Nagele het schoolvoorbeeld van moderne stedenbouw uit de jaren veertig en vijftig. Leken zien in Nagele een parkdorpje vol vierkante vormen waarin woningen platte daken hebben: eenvormig en erg gedateerd. Aranka Steenstra kan inmiddels door beide brillen kijken. Maar toen ze met haar gezin van Hilversum naar Nagele verhuisde, was ze nog leek. De huizen vond ze bij eerste aanblik nog 'heel apart'. "Niet echt mooi", herinnert ze zich. "Totdat je het verhaal erachter hoort."

Inmiddels spreekt Steenstra met culturele coryfeeën over Nagele alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Architect Pi de Bruijn ontmoet ze bij sessies over de dorpstoekomst. Van de gelauwerde cineast Louis van Gasteren (88) krijgt ze regelmatig een telefoontje. Van Gasteren wil nog deze herfst zijn film 'Nagele nu' in première laten gaan, het vervolg op zijn film 'Een nieuw dorp op nieuw land' uit 1960 over het wordingsproces van juist dit dorpje in de jonge Noordoostpolder (anno 1942).

Nagele was immers een uniek experiment. De negen andere dorpen rond de 'stad' Emmeloord kregen een traditioneel ontwerp: een brink, zoals op het oude land. Het Rijk trok alleen voor het ontwerp van Nagele avant-gardistische architecten aan. Zo kon in de schetsboeken van onder meer Gerrit Rietveld, Aldo van Eijck en Mien Ruys een kant-en-klaar dorp ontstaan dat tussen 1954 en 1974 realiteit werd. Zoiets was in Europa niet vertoond. Met hun Nagele-plan verwierven de ontwerpers internationaal faam. Het dorp werd een toeristisch reisdoel als 'het modernste dorp van Europa'.

"Ze wilden een nieuwe samenleving creëren", vertelt Pi de Bruijn. "Daarvoor hadden ze een nieuwe vormtaal ontwikkeld. Het was een grote doorbraak dat ze daarmee een hele plaats mochten ontwerpen." De Bruijn is tegenwoordig nauw betrokken bij Nagele. Hij was een van de mentoren van een groep jonge architecten die begin 2010 handreikingen presenteerde voor dorpsbehoud en -vernieuwing. Nagele doorstaat de tand des tijds amper, stelden ze. Wat in 1954 voldeed, is nu achterhaald. Hoe verder met Nagele?

Zeegroene verf bladdert van gemeenschapshuis Schokkererf als wethouder 'dorpen' Wouter Ruifrok (PvdA) van de gemeente Noordoostpolder vertelt over de toekomst. Binnen staan de bordjes 'gereserveerd' nog op de tafels, maar niemand wordt verwacht. Dit dorpspand aan de doorgaande weg was eens het bruisende centrum, totdat het niet meer rendeerde. Daarna was het vanaf 2005 een nationaal partycentrum voor Afghaanse bruidsparen. De gemeente kocht 'Dellaram' onlangs voor 380.000 euro. "Een strategische aankoop", verklaart Ruifrok. "Dit is de binnenkomer van Nagele."

De aanschaf van Schokkererf markeert een ommekeer in het lokale denken over Nagele. Tot voor kort zagen polderbewoners Nagele puur als 'dorp met platte daken'. De woonblokken met goedkope huurhuizen trekken minima. Het ontging menig polderbewoner dat Rietveld himself enkele van die woonblokken ontwierp. Ook de blitse architectuur van winkelpromenade Noorderwinkels en Zuiderwinkels valt door leegstand niet op. Alleen een supermarkt, kapper en cafetaria houden het vol. Van den Broek en Bakema mogen dan ook de Lijnbaan hebben ontworpen, Nagele is geen Rotterdam.

Vijf jaar geleden kantelde het denken, zegt Ruifrok, sinds 1982 in de polderpolitiek actief. "Na de jaren zestig werd aan Nagele amper aandacht geschonken", vertelt hij. In 1982 ging het Nagele-debat hoogstens over alsnog puntdaken toestaan, herinnert hij zich. "En over sloop en verkoop." Ondanks leegstand van winkels, kerken en woningen bleef de dorpsstructuur in tact. "Nu is de drive voor Nagele terug", zegt Ruifrok.

Wie je in Nagele ook spreekt, overal klinkt trots op de dorpshistorie. Zeker sinds de jonge architecten met hun mentoren De Bruijn en Bas Horsting de dorpsbewoners bij het project betrokken, leeft dat gevoel. Natuurlijk zien de inwoners al jaren touringcars vol architecten en studenten uit binnen- en buitenland arriveren bij Museum Nagele. In de voormalige rk kerk wordt jaarlijks aan drieduizend mensen het verhaal van de dorpsconceptie verteld. Nu raakt het dorp zelf doordesemd van dit verleden, een verhaal dat je als leek zou ontgaan.

Het succes waarmee de architectengroepen 'De 8' en 'Opbouw' experimenteerden met het Nieuwe Bouwen in Nagele, Rotterdam en Amsterdam, maakte dat het rechthoekige ontwerp van straten, huizen en andere gebouwen nadien vanzelfsprekend werd in Nederland. Hun achterliggende visie op een moderne samenleving raakte in de vergetelheid. Tegenwoordig is wederopbouwarchitectuur een synoniem voor achterstandswijken, verloedering en verval, ook al door de prefab-materialen die ooit zijn gebruikt. Ook tekentafeldorp Nagele is dringend toe aan renovatie.

In de visioenen van Rietveld en Van Eijck cum suis zou Nagele de woonplaats worden van de landbouwarbeider die vanuit den vreemde de polder binnentrok. Het ontwerp met piepkleine woninkjes aan gemeenschappelijke hofjes die aansluiten op een enorme gemeenschapsweide, weerspiegelde de relatie tussen individu en gemeenschap. Het gemeenschappelijke erf kreeg de grootte van het Museumplein in Amsterdam, achteraf tot schrik van Van Eijck. De bomen die Mien Ruys in groepen rondstrooide op deze grasvelden tussen hoekige voorzieningen als kerken en scholen, zijn nu volgroeid en geven een luxeparkgevoel.

"Als je hun archieven doorbladert, voel je de bevlogenheid", vertelt De Bruijn. "Dit is heel uniek in de wereld. Er zijn heel weinig voorbeelden dat in zo'n vroeg stadium nagedacht is over vormgeving en dat een dorp uit het niets ontstaat. Nagele heeft een voortrekkersrol." De ontwerpers namen hun ervaringen mee naar binnen- en buitenlandse projecten. Nederlandse stedenbouwkunde sloeg destijds aan, vertelt De Bruijn. Een gevolg van de geschiedenis als inpolderaars, vermoedt hij: "Dat geeft de bevlogenheid om dan ook zo'n samenleving zelf te willen vormen."

Niet de ontzuiling, ontkerkelijking en individualisering, maar vooral de snelle technologische ontwikkelingen achterhaalden het dorpsconcept snel. De landbouwmechanisatie maakte de menskracht van landarbeiders overbodig. Het nieuwe grootwinkelbedrijf werd de concurrent voor de kleine middenstander. Bovendien kwamen winkels en voorzieningen in Emmeloord door het algemene autobezit ineens dichtbij te liggen. Het ruim bemeten centrum van Nagele oogt nu leeg. Maar de alomtegenwoordige polderwind waait er niet. Die wordt tegengehouden door de bosrand die als 'een groene mantel' om Nagele is ontworpen.

Jaren heeft de gemeente Noordoostpolder geworsteld met de toekomst van Nagele. Inclusief boeren en buitenlui wonen er 1960 mensen. Nog in 2006 kocht de gemeente een boerenkavel om met nieuwbouwwoningen het dorpsleven te stimuleren. Nagele telt vijftig verenigingen. Ook ontstond kortstondig het idee om vlakbij Nagele het eerste seniorendorp van Nederland te bouwen. De Bruijn overtuigde de gemeente dat Nagele beter niet kan groeien, maar dat je in de geest van de ontwerpers beter de bestaande bebouwing kunt aanpakken. Conceptuele monumentenzorg heet dat. De kavel is nu te koop als boerenland.

"Het ingewikkelde van onze opdracht is om deels te ontwikkelen en deels te behouden", zegt Ruifrok. "Nagele wordt opnieuw een sociaal en stedenbouwkundig project." De gemeente en de woningcorporatie Mercatus hebben zich deze zomer verplicht tot het herstel en behoud van Nagele. Mercatus brengt Rietveld-huizen terug in oude stijl. Alleen de wc, ooit op de etage gesitueerd, blijft beneden. Huiseigenaren wordt gevraagd om gevels te renoveren. Een forse kluif, denkt Ruifrok. Renoveren kost al snel de halve woningwaarde. "Mensen moeten weer iets voelen bij Nagele", zegt hij. "Betrokkenheid is nodig. Dit is een project van decennia, niet van jaren."

Projectleider Kees Bergonje krijgt onder meer de moeilijke taak het winkelcentrum nieuw leven in te blazen. Het zuidelijke deel blijft overeind en wordt authentieker. Het noordelijk deel gaat plat. Er komen mogelijk seniorenappartementen. Die kent Nagele nog niet. Ruifrok hoopt dat onder de Nederlandse architecten de behoefte ontstaat om zich te vestigen in hun stijlicoon. "Dat zouden ze moeten willen", zegt hij. "Dit is een bakermat." Bergonje schat dat inwilligen van alle architectenplannen 20 tot 30 miljoen euro kost. "Met schrapen vinden we nu 8 tot 10 miljoen", zegt hij. Ruifrok: "Er zijn nog negen andere dorpen."

Vereniging Dorpsbelang Nagele is blij met alle aandacht voor het dorp, zegt secretaris Steenstra. "Zorgen hebben we om de oude hofjes", vertelt ze. "Met Mercatus hebben we soms discussie over goedkope huurwoningen. Sommige huurders ervan doen niet mee in het dorpsleven. Veel hofjes hebben een buurtvereniging, maar in sommige hofjes is die sociale cohesie weg. Een ander probleem is dat de huurhuizen klein zijn. Het is leuk ze in oude stijl terug te brengen, maar groter worden ze er niet van. Voor gezinnen is dat onaantrekkelijk. Zo dreigt een tweedeling in het dorp."

Steenstra hoopt op meer typen woningen in het dorp, bijvoorbeeld door puntdakloze huisjes een uitbouw aan de achterzijde te geven in de diepe tuinen. Zolang de oude dorpsstructuur maar in tact blijft, vertelt architect Horsting. "De compositie Nagele was bij de bouw al af", zegt hij. "Andere polderdorpen hebben een organische structuur, dit dorp niet. Nagele is gebouwd met een gevoel voor collectiviteit, vanuit de gedachte dat stedenbouw een bijdrage leveren kan aan de gemeenschap. Dat wordt weer actueel."

Onder leiding van De Bruijn en Horsting zijn de geesten bij gemeente, bewoners en corporatie rijp gemaakt voor een waardige dorpstoekomst. De wensen en belangen mogen verschillen, er is een breed Nagele-gevoel ontstaan. Sloop en herbouw zijn niet taboe, zolang bouwers zich maar aan de ontwerpspelregels van het Nieuwe Bouwen houden, zegt Horsting. Nieuwbouw kan best, bleek vorige week nog met de opening van een nieuw multifunctioneel centrum in de gemeenschappelijke weide. Het is getekend volgens de vormtaal van het Nieuwe Bouwen. Steenstra: "Dit geeft Nagele een boost."

Ook de gemeente krijgt de smaak te pakken. Die wil met alle betrokkenen snel een dorpsvisie opstellen. Bovendien lopen er gesprekken met erfgoedvereniging Hendrick de Keyser over de overname van een heel woonhof. "In hun portefeuille is plek voor wederopbouwarchitectuur", zegt Ruifrok. Staatssecretaris Halbe Zijlstra (VVD) van cultuur wordt woensdag 7 september bijgepraat tijdens een werkbezoek in Nagele. Hij kan een optimistisch verhaal verwachten. De inwoners zullen naast al deze architectuursuperlatieven wel één ding duidelijk maken, stelt Steenstra: "We willen hier niet in een museum wonen."

Sinds 'het Nieuwe Bouwen' zijn echter modernere tijden aangebroken. Hoe doorstaat Nagele de tand des tijds? "We willen niet in een museum wonen."

Verdwenen eiland
Nagele is als conceptdorp verrezen tussen 1954 en 1974 in de Noordoostpolder (tegenwoordig provincie Flevoland). Avant-gardistische architectengroepen 'De 8' en 'Opbouw' konden hun ideeën uit de jaren dertig over moderne stedenbouw kwijt in het ontwerp van deze woonkern voor landarbeiders. Ze debatteerden na de oorlog over hun Nagele-plan op het tweejaarlijkse moderne internationale architectencongres CIAM. Stedenbouw werd daar als middel gezien om individuen binnen gemeenschappen gelukkiger te maken. De dorpskern Nagele kent veel huurhuizen die naar de huidige maatstaven piepklein zijn. Nagele telt 1960 inwoners, van wie de helft aan buitenwegen woont. Het dorp is vernoemd naar een verdwenen eiland.

undefined