Monopolisten van de waarheid

Als cultuurminnaar vind ik elke beeldenstorm verschrikkelijk. Timboektoe is zo fascinerend, met die soefitraditie, die zo anders is dan de nu beeldbepalende vorm van islam. Gruwelijk, de verwoesting van oeroude mausolea, de dreigende vernietiging van handschriften.

Maar een beeldenstorm is ook een fascinerende botsing tussen verschillende opvattingen over heiligheid. De beeldenstormers schrijven zichzelf een absolute kennis toe van het heilige. Dat opent de weg naar fanatisme. Het woord fanatisme komt van het Latijnse fanum, 'het heilige'. Het profane is wat er 'vóór het heilige, het fanum is', zoals beelden en andere visuele uitingen. Die zouden enkel moeten verwijzen naar het heilige. Maar voor gelovigen kunnen ze zelf heilig worden. Een beeldenstormer verdedigt 'fanatiek' het heilige 'fanum' tegen het profane.

In vrijwel alle religies vind je twee tendensen: de mystieke en de zintuiglijke. Tot die laatste behoren relieken, voorwerpen, rituelen, tempels, de hostie, wierook. De mystieke grondlijn is dat het goddelijke altijd voorbij die zintuiglijke beelden ligt. Mystiek heeft altijd iets beeldenstormerigs gehad, bijvoorbeeld bij Meister Eckhart. In de vroege Middeleeuwen botsten de westerse en oosterse kerk over de verering van iconen. Dezelfde strijd zie je in het boeddhisme. Het streeft naar beeldloosheid, maar is schatrijk aan relieken. Op e-bay wordt zelfs gehandeld in 'tanden van de Boeddha'.

Met woorden is het als met beelden. Beide zijn verwijzende symbolen. De protestantse beeldenstorm in de zestiende eeuw was soms gewelddadig, maar verliep ook hier en daar ordelijk onder toezicht van het stadsbestuur. Ze maakte kerken geschikt voor de protestantse eredienst, waarin geen plaats was voor beelden. De protestanten hebben in plaats van het visuele beeld het beeld van de taal. Dat kan uitmonden in woordverering, met een sterke hechting aan de letterlijke betekenis. Ook de vrijzinnige theologie van de negentiende eeuw zou je daarom een beeldenstorm kunnen noemen, tegen de protestantse woordverering.

Ook eerder al hebben christenen beeldenstormen uitgevoerd. In Geismar kapte Bonifatius een heilige eik van Donar om. In Rome sloopten de christenen de godenbeelden van het Forum Romanum. Tempelzuilen werden hergebruikt als kerkpilaren. Van godinnenbeelden maakten ze Mariabeelden. In Zuid-Amerika vernietigden christenen de fysieke uitingen van religie van de Inca's en de Azteken.

Kunst en cultuur hebben ook nog eens hun eigen heiligheid, los van godsdienst. Musea lijken op tempels. We gedragen er ons als bij een religieus ritueel. We schuifelen eerbiedig langs de kunstwerken en we fluisteren. Toen de Taliban in 2001 de Boeddhabeelden van Bhamyan vernietigden, ervoeren we dat als heiligschennis.

Als mensen niet in staat zijn te glimlachen om hun eigen goden dan ontstaan er problemen, zegt de filosoof Sloterdijk. De eigen god wordt dan de enige. Je wilt de hele wereld veroveren en je ontwikkelt een leer van de heilige oorlog. Dat laatste deden christelijke theologen al voor de moslims, in de zevende en achtste eeuw. De Duitse socioloog Ulrich Beck wijst een andere weg. Rond zijn pensionering is hij zich bezig gaan houden met religie. Religies moeten het niet hebben over waarheid, schrijft hij, maar over vrede. Zij moeten hun monopolie op de waarheid opgeven. Alleen dan kunnen we de menselijke beschaving redden."

^{Peter Nissen is hoogleraar cultuurgeschiedenis van de religiositeit aan de Radboud Universiteit in Nijmegen}

'Ik vraag me af hoe zulke mensen over tien jaar aankijken tegen wat ze nu doen. Zijn ze dan nog even overtuigd van hun gelijk? Ze denken dat er maar één waarheid is, de hunne. Ik ben benieuwd wat de onderliggende sentimenten zijn. Die zijn er, net als bij voetbalvandalen. Het werelderfgoed moet wijken voor hun principes. Waar halen ze het recht vandaan?

Timboektoe is ver weg, daardoor raakt het ons niet meteen. Toch kunnen ook wij de gevolgen ervaren. Dit soort dingen voedt onze angst voor de islam. Vreselijk, al die mooie dingen die verloren gaan. Maar de agressie vind ik erger. Tot welke andere dingen zijn deze mensen in staat? En welke tegenreactie zal dit oproepen? Ik zie de volgende burgeroorlog al weer uitbreken. Welke psychologie zit hier achter? Het is in elk geval een groepspsychologie, zulke dingen doe je niet alleen. Nou ja, Breivik opereerde wel in zijn eentje. Dat ging ook niet goed.

Ze zeggen dat ze mensen van hun angsten bevrijden. Ze trappen die moskeedeur in en roepen dan triomfantelijk: zie je wel, de wereld vergaat niet. De psychologische onbenulligheid die daaruit spreekt. Als iemand een fobie heeft voor een lift dan neem je die niet weg door uit te leggen dat het helemaal niet gevaarlijk is. Zo gemakkelijk is het niet. Die mensen in Timboektoe zullen nu wel een andere verklaring hebben, misschien denken ze dat de ondergang van de wereld met enige vertraging komt.

Ik ben geïnteresseerd in het ongenoegen dat hierachter schuilgaat. Want dit gedrag heeft niet alleen een religieuze motivatie. Het contrast is te groot. Aanhanger van een religie zijn en dan dit soort dingen doen. In Noord-Ierland zag je hetzelfde. Het was een conflict over een stuk grond tussen Engelsen en Ieren. Toevallig waren die Engelsen in meerderheid protestant en de Ieren katholiek. En toen heette het ineens een religieus conflict. Maar dat had er niets mee te maken.

Ook hier zijn heilige bomen gekapt. Het is moeilijk om de tijdgeest van toen te begrijpen. We zijn genuanceerder geworden, ook door de oecumene. We hebben geleerd te accepteren dat er meer waarheden zijn. Al zijn er nog steeds mensen met één waarheid. 'God zegt', zeggen ze dan. Wie geeft jou het recht om te beweren dat jij precies weet wat God wil? Genuanceerd denken leer je geleidelijk. Ik ging aan de universiteit Spaans studeren. Maar ik leerde daar vooral om anders te denken. Informatie alleen is onvoldoende, je moet ook leren ermee om te gaan. Je hebt iemand nodig die het zinvol duidt, op een bedaarde manier verschillende kanten belicht.

Toegang tot informatie hebben ook deze mensen wel. Maar je hebt ook wijsheid nodig. Deze mensen, en ook iemand als Breivik, hebben een schreeuwend gebrek aan wijsheid. Wijsheid is dat je zelf de nuances zoekt. Wijsheid is dat je je meningen toetst. En ook dat je gematigd optreedt, omdat je weet dat je ernaast kunt zitten.

^{Alja Tollefsen is anglicaans priester.}