'Mens en robot verschillen niet zo veel'

Atlas jankt als hij werkt. Zijn hydraulische pomp produceert een schril geluid, zo hard dat de Amerikaanse arbeidswetgeving het nog maar net toestaat. Om hem heen staat een legertje mannen in witte jassen, met veiligheidsbrillen - zijn trainers. Ze willen dat hij een houten balk optilt. Als hij ongeveer een minuut bezig is, laat hij de balk vallen. Voor de zoveelste keer.

Atlas is een mensachtige robot, met twee armen en benen. Hij weegt zo'n 150 kilo, is ruim 1,88 meter lang, kost twee miljoen dollar en is bovenmenselijk sterk. Atlas zou niet misstaan in een scienfictionfilm. Met zijn verschijning - een man van zwart en blauw staal - dient hij daarin waarschijnlijk de duistere krachten.

De robot is aan het oefenen in een grote zaal van Worcester Polytechnic Institute (WPI), een Amerikaanse universiteit op vijftig kilometer van robotbakermat Boston. Het is een zonnige dag, Atlas is net als zeventien andere robots in training voor een robotwedstrijd, uitgeschreven door het Amerikaanse ministerie van defensie.

Stukje autonomie
De wedstrijd is een reactie op de kernramp in Fukushima. Het doel is om een robot te ontwikkelen die de mens kan bijstaan na zo'n ramp. Vandaar ook het parcours dat de robots afleggen, op een racebaan in Miami - een fictief scenario waarin de robots een kerncentrale onschadelijk maken na een ramp. De robots moeten in een voertuig klimmen, daarmee naar een plaats rijden, rommel weghalen die een deur blokkeert (de balk waarmee hij oefent), een muur openzagen, een klep dichtdraaien en ten slotte een pomp vervangen.

Atlas moet zich soms alleen weten te redden. De robots worden tijdens de wedstrijd wel bestuurd, op afstand, maar tijdens de wedstrijd zal de verbinding af en toe wegvallen - net zoals kan gebeuren na een kernramp. Sowieso is het handig dat er 'stukjes autonomie' zijn ingebouwd in de robot, zegt een van de mannen in de witte jassen, alles zal immers efficiënter gaan als Atlas niet voortdurend bestuurd hoeft te worden.

Atlas kan die vaardigheden alleen leren als hij oefent, net als de mens. "Toen Atlas in juli kwam, vroegen mijn collega's: wie zou eerder lopen, jouw dochter - ze was toen 15 maanden - of Atlas?", zegt de man in de witte jas. "Mijn dochter heeft gewonnen." Toch kan Atlas nu al veel. Geef hem een flinke duw en je ziet hem wankelen, bijna vallen, maar net als een mens doet hij zijn armen omhoog om de balans te hervinden. Even later staat hij weer rechtop.

'De mens is een vochtige robot'
Atlas is een nazaat van Cog (1993), de robot die de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett met Rodney Brooks ('de Einstein van de robotica') in Boston ontwikkelde. Toen al concludeerde Dennett ('Amerika's meest gelezen - en bediscussieerde - levende filosoof' volgens The New York Times) dat er geen wezenlijk verschil bestaat tussen mens en robot. Al die typisch menselijke eigenschappen, zoals bewustzijn, zijn in principe ook in een robot mogelijk. Belangrijker nog: de mens zelf is niet meer dan een 'vochtige robot' - niet gemaakt van silicium en staal, maar van vlees en bloed.

Het Cog-project is in 2003 gestopt en Cog is bijgezet in een glazen vitrine. Dennett schreef sinds die tijd de nodige boeken, de vergelijking tussen mens en robot keert er vaak in terug. Rodney Brooks is inmiddels directeur van een goedlopende robotfabriek.

Hoe denken de robotdeskundigen van WPI over Dennetts beweringen? Duidt Cogs vermogen om te leren van onverwachte gebeurtenissen op iets als een bewustzijn, zelfs een groot bewustzijn van de omgeving?

Net als Atlas is Cog geen dommekracht die slechts zijn programma's uitvoert, maar een wezen dat zich aanpast aan zijn omgeving en er zelfs van leert.

Hoe kijkt u terug op Cog?
Dennett: "Iedereen zei altijd: als er ooit een bewuste robot komt, is het heel moeilijk om mensen ervan te overtuigen dat hij bewust is. Nou, Cog was zich niet bewust van zijn omgeving zoals wij dat zijn, maar velen waren ervan overtuigd dat hij wel bewustzijn had. Het was bijna onmogelijk om Cog niet als bewust te beschouwen.

Neem de indruk die hij maakte op Alan Alda, de acteur van M.A.S.H die ook documentaires maakte over wetenschap.

Hij was in gesprek met Cog-ontwerper Brooks. De robot stand achter zijn bedenker. Plotseling draaide Cog zijn hoofd naar Alda toe, hij reageerde op iets wat Alda had gezegd."

Beperkte handigheid
Letten op wat de aandacht trekt is een typisch menselijke reflex, zegt Dennett. Als een robot dat doet, lijkt het al snel alsof we met een bewust wezen te maken hebben. Helemaal als hij zijn hoofd en ogen ook nog met de juiste, menselijke snelheid draait.

Dennett lacht, of grinnikt eerder, zoals hij vaker zal doen. "Je zag Alan schrikken. He just freaked out."

Ook robotspecialiste Sonia Chernova zegt dat we robots gauw menselijk vinden. "Wij zijn sociale dieren, we zien in iets daarom al snel een mens of een levend wezen, net zoals we een gezicht denken te herkennen in een boomstronk. Daar kunnen we niets aan doen, zo zijn we gebouwd. Maar dat wil niet zeggen dat die wereld zo is."

Robots zijn ook lang niet zo handig als wij, zegt Chernova. Ze zit in een team dat meedoet aan de wedstrijd, met robot Hubo, een wat vriendelijker ogende robot dan Atlas. Chernova draait aan een stuurtje waarmee ze Hubo wil leren een klep dicht te draaien. "Dat is vreselijk lastig voor robots. Mijn kind van één is veel behendiger in het bewegen van objecten dan welke robot dan ook. En kinderen pakken het veel handiger aan. Zo liet ik mijn dochtertje zien hoe je zand met een schepje in een emmer kunt doen. Ze probeerde dat na te doen. Toen het niet lukte, schepte ze het zand met haar handen in de emmer. Zo'n oplossing zie ik een robot nog niet bedenken."

undefined

We lopen door naar een gebouw verderop - 'voor een robot geen eenvoudige wandeling', zegt Chernova. Elders op de campus werkt Mohammed Shayganfar, Chernova wil dat ik met hem over bewustzijn doorpraat. "Dat is zijn onderwerp".

Psychologie
Shayganfar, die zijn promotieonderzoek bij Chernova doet, komt uit Iran. Hij is daar als moslim opgegroeid, maar geleidelijk heeft hij het geloof achter zich gelaten. "Ik ging zelfs kunstmatige intelligentie studeren omdat ik me afvroeg waarom mensen geloven. Robotica gaat net zo goed over psychologie als over techniek."

Wat vindt u van Dennetts bewering dat robots bewust kunnen zijn?
"Of robots bewustzijn hebben kan ik niet zeggen, bewustzijn is een veel te vaag begrip. Zelfs bij mensen weten we niet wat het is. Maar emoties zijn zeker mogelijk bij robots. Ik werk nu zelfs aan een robot die kan samenwerken met de mens dankzij emoties. Hij voelt zich ongemakkelijk als hij iets verkeerd doet, daardoor gaat hij op zoek naar manieren om het wel goed te doen."

Zijn dat wel echte emoties?
"Dan vraag ik u: wat is een echte emotie? Je kunt niets zeggen over de kern of het wezen van een emotie. Iedereen die iets over emoties zegt, is gedwongen om iets te zeggen over de functie van emoties, ze motiveren ons om dingen te doen. Dat is bij een robot niet anders."

Maar niets doet er echt toe voor robots, reageert Shayganfars promotor Chernova. "Je kunt robots maken die bepaalde dingen nastreven - een nieuwe Xbox - en andere vermijden. Maar hun gedrag wordt louter bepaald door een wiskundige formule. Misschien wil die robot die camera van jou wel hebben, maar hij zou net zo goed iets anders kunnen willen. Anders dan bij mensen zijn hun verlangens heel simpel te veranderen, door een andere wiskundige formule. Daarom hebben ze allemaal maar oppervlakkige strevingen, er zit niets diepers in."

'Cartesiaanse theater'
Daniel Dennett is niet onder de indruk van die kritiek. "Mijn misschien afvallige opvatting is dat het menselijk bewustzijn veel meer lijkt op wat je bij Cog ziet dan wat veel mensen daarover denken." We maken te veel van dat bewustzijn van ons. Daarom willen we er niet aan dat mensen en robots veel eigenschappen met elkaar delen. Al sinds Descartes denken we volgens Dennett dat het bewustzijn een soort mannetje in ons hoofd is (de homunculus) dat via de zintuigen een totaalplaatje krijgt van de wereld en van het innerlijk leven. Dat hele 'cartesiaanse theater' is volgens Dennett een fictie.

We zijn machines, die nauwelijks bewust zijn - althans niet op de manier waarop we daar normaal over denken. En dat mannetje in ons hoofd? Dat bestaat helemaal niet. Er zit geen geest in de machine. Of in ieder geval niet op de manier waarop wij denken.

We hebben er ook minder vaak behoefte aan dan we denken, zegt Dennett. Neem het uitvoeren van een eenvoudig gebaar als het aanreiken van een glas water. Lang niet elk moment van die beweging is bewust. Ons lichaam doet het meeste werk, zo toonden de makers van Cog aan. Deels kan hij vertrouwen op de natuurlijke beweging van zijn arm, niet elk moment van die beweging hoeft geprogrammeerd te worden, eigenlijk alleen het doel is belangrijk - nog een aspect van Cog, zo vindt ontwerper Brooks, dat nog eens benadrukt dat het lichaam een belangrijke rol speelt in menselijke intelligentie. Lang niet elke handeling hoeft helemaal bewust gedaan te worden.

Centrale observatiepost
Verder functioneren sommige onderdelen van Cog op zichzelf, zonder centrale sturing - ze werken zonder mannetje in zijn hoofd. Cog kan bijvoorbeeld erg goed een veer - zo eentje die je van de trap kunt laten 'wandelen' - op twee handen laten bewegen. Daarvoor gebruikt hij louter mechanismen in zijn armen. Anders dan daarvoor in de kunstmatige intelligentie maakt Cog dan ook niet telkens een interne afbeelding van zijn hele omgeving. Cog kan daardoor met minder computerkracht meer doen dan zijn voorgangers. Eerder maakte Cogs ontwerper Brooks robotinsecten. Ook die werkten volgens dit principe. Elk been dat een obstakel tegenkwam ging omhoog - zonder overleg in een of ander centraal orgaan. Dat werkte uitstekend. Bij mensen zie je volgens Brooks iets vergelijkbaars. Als je per ongeluk je hand in het vuur steekt, trek je die er meteen weer uit. Onze ruggengraat zorgt voor die reflex. Het is niet nodig om daar een bewust beeld van te hebben in ons brein. Dat zou veel te lang duren.

Een mens is dus niet wezenlijk anders dan Cog. Er is geen centrale aansturing, en geen centrale observatiepost in ons hoofd - het bewustzijn. We zijn niet meer dan een zootje ervaringen. We zijn een serie kleine robotjes, ieder met een eigen taak, een eigen gevoel. Dan weer dringt de ene zich op, dan weer de andere. Telkens staat daardoor een andere tijdelijke en imperfecte visie centraal. Dat is alles. Er is geen superrobot waar al die indrukken samenkomen, of waar een selectie wordt gemaakt.

Maar vindt u dan niet dat we onszelf als een eenheid ervaren, meneer Dennett?
"Dat wel. Maar dat is maar een verhaal. Uit die hele gefragmenteerde wereld maken we voortdurend een verhaal, over de wereld en over onszelf. Het verhaal van meneer Dennett, in mijn geval. Dennett is de duivel, waarschuwde iemand ooit. Bij hem is het niet zo dat de keizer geen kleren heeft, maar de kleren hebben geen keizer." Dennett grinnikt. "Eigenlijk best een goede uitspraak."

Dit stuk is tot stand gekomen met steun van het Fonds voor bijzondere journalistieke projecten

Wie is Daniel Dennett?
Daniel Dennett doceert filosofie aan Tufts University, Massachusetts. Hij schreef veel boeken over religie (hij is fel anti-religieus), kunstmatige intelligentie en bewustzijn.

Dennett kreeg vorig jaar uit handen van (toen nog prins) Willem-Alexander de Erasmusprijs voor zijn werk. Volgens de jury toont hij 'hoe de natuurwetenschappen een fundamentele invloed hebben op ons leven en onze toekomst'.

Dennett is een van de acht topfilosofen die zijn uitgenodigd voor de bijeenkomst G 8 van de filosofie, die de omroeporganisatie Human, ontwikkelnigsorganisatie Hivos en Filosofie Magazine in april organiseren. Zie: www.investeerinfilosofie.nl.

Van Daniel Dennett verscheen onlangs 'Gereedschapskist voor het denken', een soort compendium van zijn eerdere boeken.

Robotwedstrijd
Tijdens de robotwedstrijd eind december werd de door Chernova getrainde Hubo uitgeschakeld. Concurrent Atlas was een goede middenmoter - hij blonk wel uit in autorijden. Atlas mag, met de Japanse winnaar Schaft en nog zes anders robots, door naar de finale eind 2014. Zijn team krijgt geld om hem nog een jaar te trainen, en als Atlas straks wint ontvangt het nog eens twee miljoen dollar.