Mei '45 herleeft in Moskou

Elk jaar komen de Russische oorlogsveteranen naar het Gorki-park, of het plein bij het Bolsjoj-theater, de borst vol medailles. Kijken wie er nog over is van hun kameraden, en dat zijn er niet veel. Huilen. Herinneren. Zingen. "Sta op, enorm land, sta op voor de dodelijke strijd." En iedereen zingt mee.

Elk jaar herleeft mei 1945 even in de straten van Moskou en Sint-Petersburg, van Rzjev, Pskov en Volgograd en proef je nog iets van de feestroes van toen, de ontlading die het nieuws van het einde van de oorlog teweegbracht in het land dat in die oorlog meer mensen verloor dan alle andere deelnemers bij elkaar. De Dag van de Overwinning op 9 mei is veruit de belangrijkste feestdag in Rusland en wordt steeds massaler gevierd. Maar ook de rest van het jaar is de herinnering aan de oorlog nooit ver weg. Met graagte worden parallellen getrokken tussen de oorlog van toen en de strijd tegen 'de fascisten' in Oekraïne.

Geen wonder, zegt historicus Mark Solonin. "De meerderheid van de bevolking is in de ban geraakt van een imperialistisch chauvinisme, gevoelens van revanche, xenofobie, haat tegen het Westen, tegen Amerika. Die gevoelens worden voortdurend aangewakkerd door de staatsmedia. In zo'n atmosfeer is het onmogelijk een wetenschappelijke discussie te voeren over wat zich werkelijk heeft afgespeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog. De mensen hebben geen belangstelling voor feiten en documenten die de chauvinistische mythen tegenspreken. Die roepen alleen maar woede en afkeer op."

Afrekenen met de talloze mythen over de oorlog, dat is waar Solonin (56) zijn leven aan heeft gewijd. In Rusland publiceerde hij inmiddels meer dan tien boeken die vooral de pijnlijke eerste weken en maanden van de Duitse aanval op de Sovjet-Unie behandelen. Hij raadpleegde archieven in binnen- en buitenland, deed soms opzienbarende ontdekkingen. Maar de officiële geschiedwetenschap in Rusland kijkt hem met de nek aan. "Ik heb duizenden pagina's documenten uit de archieven gepubliceerd in mijn boeken en op het internet, maar er is gewoon geen belangstelling voor, er wordt niets mee gedaan. Veel archieven zijn nog gesloten. Maar zelfs als ze zouden opengaan, zou dat in de huidige situatie en in het publieke bewustzijn niet veel veranderen."

undefined

Stalin

Iedere Russische scholier kent de feiten waaraan niet mag worden getornd en die de Russen al tientallen jaren met de paplepel binnenkregen. Op 22 juni 1941 vielen Hitlers troepen volkomen onverwacht de Sovjet-Unie binnen. Het Rode Leger was daar niet op voorbereid en moest tegen een overmacht aan mensen en materieel kolossale verliezen incasseren. De Duitsers konden snel oprukken tot aan Moskou, de Wolga en de Kaukasus. Maar in 1943 keerde het tij in het toenmalige Stalingrad en werden de Duitse legers langzaam maar zeker teruggedreven. Dat alles onder de bezielende leiding van Sovjetdictator Jozef Stalin.

Dat de geschiedenis van de oorlog beduidend complexer, tegenstrijdiger en vaak ook onverkwikkelijker was, bleek vooral vanaf eind jaren tachtig, met de schoorvoetende erkenning dat Hitler en Stalin in 1939 gemene zaak maakten en grote delen van Oost-Europa onder elkaar verdeelden. Duitsland en de Sovjet-Unie vielen van beide kanten Polen binnen en in Brest vond zelfs een gemeenschappelijke 'vriendschapsparade' plaats. Later volgde ook de bevestiging dat duizenden Polen in 1940 bij het plaatsje Katyn en elders waren doodgeschoten door Stalins geheime dienst en niet door de Duitsers, zoals lang was volgehouden.

"De Tweede Wereldoorlog is natuurlijk ontketend door Hitler, zonder enige twijfel, maar wel met omvangrijke steun van Stalin", betoogt Solonin. "Aan het begin van de oorlog, in de herfst van 1939 en het voorjaar van 1940, was die steun van Stalin van cruciaal belang voor Hitler. Zonder die hulp - politiek, diplomatiek, economisch en militair - had Hitler ofwel niet besloten de oorlog te beginnen, of zou hij in de eerste maanden vernietigend zijn verslagen."

De opvattingen van Solonin en een handvol geestverwanten zijn door de Russische minister van cultuur Vladimir Medinski op zijn beurt aangemerkt als 'mythen' die vooral bedoeld zouden zijn om Rusland en de Russen zwart te maken en een smet te werpen op de herinnering aan de oorlog. Medinski is naast minister ook bestsellerauteur van geschiedenisboeken, die weinig ruimte laten voor kritische reflectie en de Russische staat vrijpleiten van zo ongeveer alles.

undefined

Duitse oorlogsmachine

Medinski bestrijdt te vuur en te zwaard de these dat Stalin medeschuldig was aan de oorlog. Een niet-aanvalsverdrag met Duitsland? Oké, maar hadden Groot-Brittannië en Frankrijk niet hetzelfde gedaan? Opdeling van Polen? Kijk wat er in 1938 is gebeurd met Tsjechoslowakije, dat in dat jaar Sudetenland moest afstaan aan Duitsland. Ook voor de catastrofale verliezen van het Rode Leger in 1941 treft Stalin volgens hem geen blaam. 'De Duitsers waren gewoon sterker', concludeert Medinski. Ze hadden meer mensen en materieel, waren meer gemotiveerd en vochten beter. 'Niemand kon de Duitse oorlogsmachine toen tot staan brengen', schrijft de minister. 'Maar later werden wij sterker.'

Mark Solonin heeft jaren van zijn leven besteed om die ogenschijnlijk zo voor de hand liggende verklaring te ontkrachten en ook de rol van Stalin - in het huidige Rusland voorwerp van een sluipende rehabilitatie - een plaats te geven. "Alles wat Stalin heeft gedaan sinds hij in 1923 aan de macht kwam, heeft ertoe geleid dat de Sovjetsamenleving absoluut niet was voorbereid op een oorlog. Onder Stalin werden honderden officieren en legerleiders gearresteerd en vermoord. Twee decennia lang maakte Stalin van zijn land een volkomen dictatuur, die systematisch mensen vervolgde die in staat waren zelfstandig te denken, initiatief te tonen, die bereid waren voor hun vrijheid te vechten. Al die mensen zijn zorgvuldig opgespoord en uit de weg geruimd. Het Sovjetleger was een leger van slaven en zo'n leger kon niet normaal functioneren."

Volgens Solonin verklaart dat mede het fiasco van het Rode Leger bij de Duitse inval in 1941. In tegenstelling tot de in Rusland heersende mening beschikte de Sovjet-Unie over aanzienlijk meer militair materieel dan de Wehrmacht. Maar veel daarvan is simpelweg achtergelaten door de vluchtende troepen, gelooft Solonin. Dat de uitstekende Sovjettanks al in de eerste dagen op miraculeuze wijze massaal kapot gingen, snijdt volgens hem geen hout.

undefined

Zwarte bladzijden

Terwijl de Duitse troepen oprukten tot ver in Rusland en miljoenen soldaten en burgers omkwamen, bleef de door Stalin ingezette terreur in eigen land nieuwe slachtoffers eisen. "Het Rode Leger heeft op basis van vonnissen door de krijgsraad 135.000 mensen gefusilleerd, ofwel tien volledige divisies", zegt Solonin. Dat is in geen enkel ander leger gebeurd. Alles bij elkaar zijn door de krijgsraden in de oorlogsjaren 217.000 mensen ter dood veroordeeld en gefusilleerd." Er waren meer zwarte bladzijden, zoals de oorlogsmisdaden die door het Rode Leger zijn gepleegd.

"Niet alleen in Duitsland, maar ook in Polen en Hongarije", aldus Solonin. Maar ondanks dat alles is ook voor hem de negende mei een belangrijke feestdag. Zijn eigen vader is een van de weinige nog levende oorlogsveteranen. "Natuurlijk is 9 mei een feest. Het is de dag van de overwinning op het absolute kwaad. Want dat is wat Hitler-Duitsland voor mij personifieert. Als Hitler had gewonnen, was dat een catastrofe geweest voor de mensheid."

Maar de bittere nasmaak blijft. "De tragiek en tegenstrijdigheid van de situatie is dat Stalin de belangrijkste deelnemer aan de strijd tegen Hitler was, de leider van een regime dat zelf niet minder monsterlijk was. Een simpele rekensom leert dat Stalin de eigen burgers - beter gezegd zijn onderdanen - vele malen intensiever vermoordde dan Hitler. En het besef van die tragische feiten werpt natuurlijk een schaduw over dit feest. Voor ieder weldenkend mens die de geschiedenis van de oorlog kent, is het natuurlijk moeilijk zich over te geven aan zuivere blijdschap op de dag dat de ene supermisdadiger een andere supermisdadiger vernietigde."

undefined