Marokko is getormenteerd op het schizofrene af
Is Marokko echt zo achterlijk als vaak wordt beweerd, of moderniseert het land wel degelijk? In een fraai geschreven zedenschets stelt correspondent Kees Beekmans dat het land meer vooruitgang boekt dan Nederlanders denken, maar dat er toch nog een lange weg te gaan is.
Tijdens de traditionele vastenmaand besluit een groepje jonge Marokkanen van de Mouvement Alternatif pour des Libertés Individuelles (MALI) in de zomer van 2009 tot een ongekend brutale actie. Op Facebook kondigden de leden aan te gaan picknicken in een park in de stad Mohammedia. Maar nog voordat de sandwiches tevoorschijn zijn gehaald, worden ze ingerekend door de indrukwekkende politiemacht en vervolgens dagenlang verhoord.
Voor de in Rabat gestationeerde journalist Kees Beekmans (De Volkskrant, De Groene Amsterdammer en voorheen Trouw) zijn de ’ramadanvreters’ van MALI het startpunt voor een fascinerende zoektocht naar de Marokkaanse ziel. Daarbij put hij uit eigen observatie, maar gaat hij ook te rade bij een keur aan Marokkaanse intellectuelen, wetenschappers, theatermakers etcetera.
Die ziel, zo wordt geleidelijk duidelijk, is getormenteerd, op het schizofrene af. Tegenover de roep om individuele autonomie, scheiding tussen kerk en staat, gelijke rechten en transparant bestuur staan de traditionele plattelandszeden, gehechtheid aan de islam en anders wel het almachtige koningshuis, dat de in hoofdzaak conservatieve bevolking te vriend moet zien te houden.
Voor één van Beekmans gesprekspartners, de antropoloog Mohammed Janjar, is dat een gelopen race. Inderdaad heeft nog steeds 87 procent van de Marokkanen een Koran in huis, erkend hij. Maar net als in de westerse wereld, is religie in Marokko niet langer het kader dat de samenleving structureert. Hij wijst op de vrouw die een hoofddoek draagt, maar die ook werkt en een eigen bankpas heeft. Probleem is dat de westerse waarden nog lang niet zijn verinnerlijkt. Daaruit verklaart Janjar de invloed van de islamisten, met hun fixatie op zaken als maagdenvlies, hoofddoek of patriarchaat. „Ze willen betekenis geven aan iets dat geen betekenis meer heeft”.
De modernisering van Marokko mag dan onomkeerbaar zijn, heel soepel verloopt die in ieder geval niet. Dat blijkt uit het verzet tegen de acties van MALI, maar ook uit de strijd van de schrijver Abdellah Taïa. Als eerste bekende Marokkaan kwam hij openlijk uit voor zijn homoseksualiteit. Dat werd hem niet in dank afgenomen. In zijn geboortedorp kan hij zich niet meer vertonen en tijdens het interview dat Beekmans met hem afneemt op een terras verschuilt hij zich achter een grote zonnebril. Homo zijn is prima; er mee te koop lopen is toch iets anders.
De politicoloog Mohammed Darif verklaart het verschil zo. Vrijheid, vertelt hij Beekmans, betekent niet per se dat je kunt doen wat je wilt. „Je moet de waarden van anderen respecteren. In een samenleving doe je nu eenmaal concessies.” Hervormen: graag, maar de samenleving moet daar volgens Darif wel rijp voor zijn. „We kunnen beter eerst de basis leggen, dus strijden tegen onderontwikkeling en tegen de armoede. Daarna kunnen we homoseksualiteit accepteren”, aldus Darif. Volgens hem spelen figuren als Taïa of een actiegroep als Mali nu vooral de islamisten in de kaart.
Iemand als Achmed Benchemsi, hoofdredacteur van het Franstalige blad TelQuel, ziet in een actiegroep juist geen enkele bedreiging. „Alleen door het aanhangen van dergelijke ideeën kan Marokko een modern land worden. Wat de boel bijeen moet houden is democratie, dat wil zeggen respect voor verscheidenheid, voor individuele vrijheid, voor de keuzes die iemand maakt.”
Van het Marokkaanse koningshuis valt in het huidige debat weinig duidelijkheid te verwachten. Met het aantreden van Mohammed VI leek er aanvankelijk een nieuwe wind te gaan waaien. Hij trouwde een burgermeisje, stelde een waarheidscommissie in die onderzoek verrichtte naar de mensenrechtenschendingen onder het regime van Hassan II, gaf vrouwen meer rechten en vierde de teugel voor de pers.
Maar tien jaar later is er van de ’Marokkaanse Lente’ weinig over, concludeert Beekmans. Weliswaar bleef Marokko een islamitische revolutie à la Iran bespaard en ook de economie floreert. Maar de politiek is nog steeds niet meer dan een poppenkast waarin oud-klasgenootjes van de koning aan de touwtjes trekken en ook de onafhankelijke pers kreeg het de hard te verduren.
Daar kan Benchemsi over meepraten. Tot verrassing van de hoofdredacteur kwam TelQuel juist in het nauw toen het een (uiterste gunstige) opiniepeiling wilde publiceren over de populariteit van de koning. Was het onder het dictatoriale bewind van Hassan II wel duidelijk waarover journalisten mochten schrijven en niet, volgens Benchemsi is het onder de huidige koning volkomen onduidelijk wat wel en niet geoorloofd is.
Naar welke kant, modern of conservatief, zal Marokko overhellen? In zijn conclusie gaat Beekmans te rade bij het werk van de Franse demograaf Emmanuel Todd. Het dalende geboortecijfer doet de druk op de arbeidsmarkt afnemen en biedt de middenklasse kans zich te ontwikkelen. Zo ontstaat een homogenere samenleving die daardoor ook opener kan worden, zo redeneert Beekmans.
Diens Marokkaanse gesprekpartners tonen zich sceptischer. „Er zijn gevallen bekend van een bourgeoisie, een elite, die vroom is geworden”, zo stelt antropoloog Janjar. „Het is beslist geen louter economische kwestie. Het is ook een kwestie van betekenis, zingeving. Waar gaan mensen die zoeken? Dat valt niet altijd te voorspellen”.
’Tussen hoofddoek en string’ is een onmisbare gids voor wie iets van het moderne Marokko wil begrijpen. Maar het is meer dan een vlot geschreven zedenschets: het laat ook zien wat er gebeurt wanneer een land de moderniteit in wordt gekatapulteerd. Beekmans is steeds daar waar de spanning het hoogst oploopt. En dat levert een knetterend boek op.
