Mama (59) stond aan de wieg van gedragsbiologie

Ik heb zelden zo'n bewonderenswaardig karakter gezien, bij zowel mensen als mensapen', zegt de Nederlandse gedragsbioloog professor Frans de Waal van de Emory Universiteit in de VS.

De Waal promoveerde in 1977 aan de Universiteit Utrecht op zijn gedragsonderzoek aan de chimpanseekolonie in Arnhem. Die kolonie was enkele jaren daarvoor samengesteld op initiatief van de Utrechtse gedragsbioloog professor Jan van Hooff, de wetenschappelijk directeur van de Arnhemse dierentuin.

"Kort daarvoor had ik in New Mexico onderzoek gedaan naar een Amerikaanse groep chimpansees die voor het ruimteonderzoek werd gebruikt", herinnert Van Hooff zich. "De Amerikanen hadden toen al geconcludeerd dat je alleen zinvol onderzoek met apen kon doen als die zich ook min of meer natuurlijk konden gedragen. Bij thuiskomst in Nederland hebben we dat nog een flinke stap verder gebracht. Tot dat moment zag je in dierentuinen als Artis of Blijdorp eigenlijk alleen apen in een soort grote papegaaienkooien, in hun eentje, of met een beetje geluk met z'n tweeën. Wij brachten een groep van vijfentwintig chimpansees bij elkaar in een natuurlijk levende groep. Iedereen verklaarde ons voor gek. "Dat zou een bloedbad worden", werd gezegd. In plaats daarvan werd het een toonaangevende groep voor heel veel natuurlijk levende groepen dieren in dierentuinen over de hele wereld", aldus Van Hooff.

undefined

Macht en sex

Bij onderzoek naar de sociale organisatie van dieren werd tot dat moment eigenlijk maar in twee termen gedacht, stelt Van Hooff: "Het draaide om macht en sex. Toen wij in ons onderzoek bij het gedrag van chimpansees termen als 'verdraagzaam', 'impulsief' of 'verzoenend' gingen gebruiken, werd daar eerst nogal lacherig over gedaan. Antropomorf geklets, vonden collega's dat. Inmiddels is het heel gebruikelijk om in dat soort gewone, psychologische termen te praten als het over dieren gaat. Over Mama kunnen we nu dus gerust en zonder aanhalingstekens zeggen dat ze verzoenend kon zijn wanneer dat nodig was, maar op andere momenten ook heel onverdraagzaam. Chimpansees als Mama hebben ons laten zien dat ook diergedrag meerdimensionaal is. In een grote groep krijgen de dieren de kans om complexe relaties te ontwikkelen."

Als jong vrouwtje was Mama een dame om niet zonder handschoenen aan te pakken, herinnert Van Hooff zich. "Toen er bij de eerste drie volwassen vrouwtjes op ons nieuwe chimpansee-eiland drie mannetjes werden gezet, vond met name Mama dat helemaal niks. Zij leidde de charges van de drie dames op de mannen. Die mannen schreeuwden het vaak letterlijk uit en braakten en poepten van ellende. Op een gegeven moment moesten we Mama en haar directe bondgenote, het vrouwtje 'Gorilla', een tijdje apart zetten om de rust te laten weerkeren. Toen ze weer terug in de groep kwamen, hadden Mama en Gorilla niet voldoende bondgenoten meer om de boel te terroriseren zoals ze dat tot die tijd hadden gedaan." Een goede moeder was Mama overigens niet, zegt Van Hooff. "Naar haar eerste jong keek ze zelfs nauwelijks om. Haar tweede jong, Moniek, is wel door haar zelf grootgebracht."

undefined

Matriarch

Uiteindelijk hebben Mama en de andere Arnhemse chimps de gedragsbiologie een enorme vlucht voorwaarts gegeven, stelt Van Hooff. "Alles wat we in die groep zagen gebeuren, was nieuw. Jane Goodall deed in die tijd natuurlijk ook al belangrijk onderzoek in het Gombe National Park in Tanzania. Maar wij kregen op ons Arnhemse eiland de kans om het gedrag van deze dieren veel minutieuzer te bestuderen. We leerden over de rol van vrouwen in een patriarchale gemeenschap, over 'old boys networks' en hoe de macht van mannen niets voorstelt zonder de steun van vrouwen."

Net als zijn voormalige mentor Van Hooff, denkt gedragsbioloog Frans de Waal vooral met warme gevoelens terug aan Mama. "Ze heeft een lang, mooi leven gehad in de Burgers kolonie. Ze was lange tijd, vrijwel tot het laatst, de matriarch die de kolonie bij elkaar hield. De grande dame van de chimpanseekolonie. Dat was al zo toen ik er werkte, in de jaren zeventig, maar ook toen ze ouder werd en slechter ging lopen bleef dat zo, al kon ze de laatste jaren soms niet snel genoeg meer bij een conflict komen om de boel te sussen. Ze had een uitzonderlijk sterke en dominante persoonlijkheid, zodat geen man die aan de macht wilde komen om haar heen kon. Ze bracht ook troost als er spanningen waren en bemiddelde in conflicten. Ze zal heel erg gemist worden, ook door mij, want ik heb zelden zo'n bewonderenswaardig karakter gezien bij zowel mensen als mensapen."

undefined

Chimps onder elkaar en in de film

In 1984 bracht cineast Bert Haanstra de film 'Chimpansees onder elkaar' uit. De film was gebaseerd op het boek Chimpanseepolitiek van Frans de Waal en liet het complexe gedrag en de sociale relaties tussen Mama en de andere chimps in Arnhem zien. In de film figureert ook gedragsbioloog Otto Adang, die op dat moment onderzoek deed aan de groep. Later schreef Adang over die film in Trouw: "Het was opvallend om de effecten van de film op het dierentuinpubliek te zien. Mensen bleven langer kijken; ze wachtten tot er wat gebeurde dat ook in de film was te zien. 'Eenvoudige' gedragingen, zoals water drinken, met stokken gooien en spelen, kregen meer aandacht dan voorheen. Het leek of men met meer interesse keek en beter wist wat men kon verwachten. Sommige apen werden zelfs herkend. In het algemeen wisten mensen meer over de apen: dat er onderzoek werd verricht, wat 'bluffen' was, etcetera." In 1985 werd de film ook voor de apen zelf vertoond. Ze keken ademloos, tot het moment dat de oude, inmiddels overleden alfaman Nikkie in beeld verscheen. In één klap leken de oude verhoudingen hersteld te worden. De nieuwe leiders kropen angstig bij elkaar op schoot, alsof Nikkie nooit weg was geweest.

\

undefined