Maker De Hokjesman: Ik wil weten of je deugt

Les 1: Het verhaal ligt om de hoek
"Twintig jaar geleden begon ik, vers van de filmacademie, te werken voor Frans Bromet. We maakten het programma 'Veldpost' waarmee we toen de Nipkow wonnen. Destijds won je hem nog gewoon, nu nomineren tv-critici je. Enfin. Het belangrijkste wat hij mij heeft geleerd, is: het verhaal ligt om de hoek. Je hoeft niet naar Ouagadougou of de hoofdstad van Tadjikistan om bijzondere verhalen te halen, je kunt gewoon bij de buurvrouw aankloppen, even in de navel prikken en er komt een hele stoot ellende uit. Niet dat elk verhaal even interessant is, je moet wel streng zijn. Maar het grootste verhaal is niet per definitie ver weg.

Wat ik nog meer leerde: ken uzelve. Je kunt pas goede verhalen van anderen optekenen, de reikwijdte van verhalen begrijpen, de diepte en ook de provenance, de herkomst, als je weet wat je eigen afkomst is. Wie zijn je vader en moeder? Waar komen ze vandaan, wat is hun geschiedenis? En wat maakt dat van jou?"

Les 2: Zeg altijd 'u'
"Ge-je en ge-jij impliceert een onmiddellijke nabijheid van mensen, terwijl dat vaak helemaal niet aan de orde is. Beleefdheidsfrases zorgen juist voor een bepaalde afstand waardoor mensen elkaar beter kunnen aftasten. Andere culturen snappen dat beter dan wij. Ook in rurale streken zijn mensen beleefder. Waar minder gezag en controle is, moet je wel fatsoensnormen hanteren. Ik wil helemaal niet zeggen dat ik fatsoenlijk ben, maar dat is toch wel een nastrevenswaardig iets. En 'u' zeggen hoort daarbij. Ik zeg eigenlijk altijd 'u', aanvankelijk dan, ook tegen jongere mensen. Het is erin gesleten."

Les 3: Wees soeverein
"Uiteraard ben ik zelf ook onderdeel van een sociale orde en ken ik mijn plaats daarin, ik maak deel uit van gemeenschappen. Ik ben een Amsterdam-Zuid-mannetje, maar in de ogen van Geert Wilders ben ik waarschijnlijk iemand van de grachtengordel, een brildragende, linkse, doorgedraaide... Overigens ben ik helemaal niet zo links, maar dat lijkt wel zo. En dan ben ik ook een Jood, zo zien mensen mij, al ben ik volgens de Joodse wet niet zuiver. Al die identiteiten worden deels bepaald door anderen. Toch is het streven soeverein te zijn. Dat is niet hetzelfde als zelfstandig zijn, ik bedoel ook niet solitair opereren, hoewel dat soms wel nodig is, zeker als je kunsten schept.

In Nederland moet alles gezamenlijk worden besloten. Soms kan iemand zijn mening doordrukken, maar dan moeten de anderen wel het gevoel hebben dat ze daar hun steentje aan hebben bijgedragen. Nou, dat principe heb ik losgelaten in mijn werk, omdat ik het anders simpelweg niet red. Ik luister wel, het beste idee telt, maar ik beslis wat het beste idee is.

Een half jaar geleden heb ik een crisis doorgemaakt, een catharsis. Ik zat een week in een hotel, heb daar veel nagedacht en gelezen en ben uit de as herrezen. Ik wist: ik wil vrij kunnen denken, zonder last of ruggespraak van welke autoriteit dan ook. Het is niet ieder mens gegeven - als je sociaal zwak bent zijn de mogelijkheden soeverein te zijn veel moeilijker, omdat je afhankelijk bent van anderen."

Les 4: Schuw de autoriteiten
"Ik ben opgevoed door mensen die zwaar getraumatiseerd uit de oorlog zijn gekomen en die me subtiele boodschappen meegaven als: die persoon deugt, voor die moet je oppassen, dat is een opportunist, die zou, als het moment daar is...

Mijn vader is in 1933 geboren, in 1943 is zijn familie verraden. Hij heeft al die kampen doorgemaakt en sindsdien heeft hij een bloedhekel aan herdershonden en politie. In de jaren tachtig, toen hier die krakersrellen waren, had hij geen prettig leven. Want zodra hij agenten op straat zag ging hij tegen ze tekeer, riep 'Schoften! Fascisten!' en dan werd hij in elkaar gemept door de ME. Zo ben ik opgevoed: wantrouw de politie, schuw autoriteiten. Ik ben geen vijand van de politie, maar ik vertrouw er niet op dat ze me kunnen beschermen als het nodig is.

Als jij 's nachts als Syrische vluchteling wordt gemolesteerd in West-Kapelle, dan duurt het drie uur voordat er überhaupt politie is, want er rijden op Walcheren 's nachts zes politieagenten rond. In heel Nederland honderdvijftig. Je kunt niet altijd rekenen op die rukkers en dan sterft het bij het Haagse politiekorps ook nog eens van de PVV'ers."

Les 5: Wees loyaal
"Deze les moet je uitspreken op z'n Cherry Duyns', de bekende filmmaker, vader van Don Duyns. Een grote imposante man met een enorme basstem die prachtige documentaires maakte.

In 2000 was ik getuige van de eerste paleisrevolutie bij de VPRO. Er was een opstand tegen de hoofdredactie en de redactie van Vrij Nederland belde een paar mensen, onder wie mij, of we iets wilden zeggen over de VPRO. Potverdriepillepap, dat voelde niet lekker, dus ik dacht: laat ik eens naar de éminence grise nummer 1 gaan, Cherry Duyns, om te vragen wat hij vond. Hij zei, met die zware stem: 'Over de zaak praat je niet in de courant.'

Ik heb een keer een interview gegeven aan de Volkskrant waarna ik een enorm conflict kreeg met de journaliste. Toen ik de hoofdredacteur, Philippe Remarque, daarover sprak, gaf hij mij een lijstje mee met zaken waarover je nooit moet praten. Helaas vergeet ik het altijd te lezen voordat ik geïnterviewd word, maar er stond in: Zeg nooit iets over familie, vrienden en collega's. Niet roddelen. Nooit."

Les 6: Bestrijd afgunst
"Afgunst is een van de verklaringen voor die moordpartijen in de Tweede Wereldoorlog. De Joden, vooral de Joden in Duitsland, deden het op dat moment maatschappelijk behoorlijk goed. Ze waren aanwezig in kunst, cultuur, onderwijs en wetenschap. Dus er was veel afgunst.

Ik kan alleen maar werken met mensen die deze eigenschap bestrijden. Jaloezie kennen we allemaal. We zijn allemaal wel-eens jaloers, dat zit gewoon gebakken in ons systeem. Het is een vervelende, nare emotie, het vreet aan je. Maar afgunst is zo mogelijk nog een venijniger beest. Dat is het echt niet gunnen en het liefst datgene slopen van die ander. Ik word er nu ook mee geconfronteerd. Maar ik roep ook veel over mezelf af doordat ik het conflict niet uit de weg ga."

Les 7: Laat je niet inperken
"Geconfronteerd met stupide stompzinnigheid ben ik vrij snel geneigd om in verzet te komen. Deze samenleving die zo vrij lijkt, voelt voor mij steeds minder vrij. Ik rijd duizenden kilometers per maand en opeens zijn ze er: de gele mannetjes. Van die wegmannetjes met een geel hesje en een mobilofoon. Ze zijn meestentijds niet hoogopgeleid, en ze beperken ze mijn vrijheid als filmmaker in de openbare ruimte. Ze zeggen dan: 'Hier mag u niet in.' Hoezo, daar mag ik niet in, ik moet een scène draaien. Wat zijn dat voor mannetjes? Woest word ik daarvan.

Het is niet zo dat ik een pleidooi houd voor eenieder om maar wild gesticulerend door de straten te schuimen en anderen terecht te wijzen en elke autoriteit op de bek te slaan. Nee, pas op voor de parabool. Het hangt allemaal samen, dat is het proces waarin ik zit. Je kunt jezelf alleen zo'n positie verschaffen als je die bepaalde mate van soevereiniteit bezit en ook die levenshouding ten aanzien van je naasten, een gepaste afstand, maar toch ook sociaal beminnelijk, wat de Britten zo mooi hebben ontwikkeld. Daar hoort ook bij dat je je geschiedenis kent, je eigen tekortkomingen, je zwaktes. Tegelijk zo dapper zijn om nee te zeggen. Dit is mijn grens. Niet bang zijn.

De meeste mensen zijn zo angstig voor hun plaats in de groep dat ze een bepaalde beschetenheid tentoonspreiden op dagelijkse basis die uiteindelijk henzelf tekortdoet, maar ook hun gesprekspartner. Het is een continu proces van contempleren, steeds beseffen wat jouw positie is in het grotere geheel en daarvoor strijden."

Les 8: Pamper niemand
"Ik heb mededogen met de zwakkeren. Dat geeft zwakkeren geen garantie om te rekenen op mijn empathie. Ik geloof in mensen in wie potentie zit, bij wie je voelt: die heeft het vroeger lastig gehad, maar het zit erin. Het is een misverstand te denken dat je een zwakker iemand moet pamperen. Mensen willen niets liever dan zelf dingen doen. Dat begint al in de peutertijd, 'zelluf doen', en het werkt bij volwassenen net zo.

Ik zeg: Heb mededogen met de verschoppelingen, maar wees keihard voor tuig. Ik zal hufterig gedrag altijd bestrijden, ook op straat. De schoonvader van de buurman die op Wilders zegt te stemmen, spreek ik daar op aan. Ik wijs mensen op hun debiliteit. Het is een gevaarlijke bezigheidstherapie, maar het is nodig, anders verandert er niets."

Les 9: Eerbiedig je taal
"Mijn grootouders en ouders hebben er bij mij van jongs af aan ingeramd dat ik mijn moederstaal niet alleen zou beheersen tot in de puntjes, maar ook zou liefhebben. Bij mij is dat gegroeid met Carmiggelt, maar vooral met de Van het Reve's, Karel en Gerard. Vooral de twee brievenboeken 'Op weg naar het einde' en 'Nader tot u' van Gerard. Het gaat om een mate van autonomie, de positie die hij inneemt, een beetje pastiche, hij speelt ermee, maar het is er wel. Het intellectualisme, de schoonheid van de taal, de meanderende zinnen, de bijzinnen die allemaal terugkomen tot een hoofdzin, je begrijpt ook wat er staat, het is volstrekt duidelijk.

Ik hou van de taal zoals die was. De manier waarop onze mooie Nederlandse taal langzaam wordt verkracht, doet mij vreselijk pijn.

Dat als er iets ergs gebeurt mensen alleen nog het woord 'heftig' kennen. Alles wat interessant of de moeite waard is, valt onder de noemer 'leuk'. Wat te denken van de 'heb ik zoiets van' tussenvoegsels. Wat maakt het uit dat jij 'zoiets hebt van'. Ik ben een taalnazi.

Het armoedige van de taal, dat totale gebrek aan fantasie, nog even los van de Engelse ziekte waardoor betekenissen veranderen, wat ik ook echt onbegrijpelijk vind. Taal is de basis van een cultuur. Taal is alles."

Les 10: Kies je strijd
"De Amerikaanse schrijver Mark Twain, een van mijn helden, heeft eens gezegd: 'Ga nooit in discussie met idioten, ze halen je omlaag.' Toch kun je soms niet anders.

Een paar weken geleden zat ik om half elf 's avonds in het gebouw van de VPRO te werken. Het was vlak voor de eerste uitzending van 'De Hokjesman', over de Drenten, en ik zat persberichten te tikken. Ik was alleen, had de ramen wijd open en rookte een sigaret. Ik was heel geconcentreerd bezig en toen kwam een bewaker binnen. In zo'n blauw pak. En die zegt: 'Je mag hier niet roken.' Dus ik zei: 'Ik snap dat je dat zegt, maar het is avond, dit is de VPRO, een vrijzinnige omroep.' Weet je wat hij zei? Hij zei: 'Niks mee te maken, als je in Nederland bent, moet je je aanpassen.' Toen hoorde ik de PVV'er, en ik dacht: wacht even. Dus ik zei: 'Nee. Nee, ik maak die sigaret niet uit, wat doe je eraan?' Ging hij zijn collega erbij halen, stonden er opeens twee van die gasten. Maar ik dacht: dit is de VPRO, en ik maak me toch al druk om hoe braaf die club is geworden, dus stak ik er nog een op. Toen gingen ze de politie bellen. 'Moeten jullie vooral doen', zei ik, 'bel de politie maar, sleep me hier maar vandaan, lijkt me een goeie voor morgen in de krant.

Vervolgens ben ik gaan roepen: 'Regels zijn regels? Als iedereen zich aan de regels hield, dan was er geen creativiteit. En ook geen VPRO.'"