Loting, een goed gesprek - of een paars alternatief

Pas in tweede instantie is de politieke discussie over de gewogen loting aan de orde. In beginsel is die discussie eenvoudig. Gewogen loting is een politiek compromis tussen selectie op eindexamencijfers enerzijds en (integrale) loting anderzijds. De uitkomst van de discussie zou dus kunnen bestaan uit een andere keuze van de gewichten. Momenteel heeft iemand met een 8 een hogere inlotingskans dan iemand met een 7. Als je de gewichten voor alle lotingsklassen (cijfers) gelijk maakt, heb je integrale loting; anderzijds kun je de gewichten zo kiezen dat het resultaat integrale selectie is. En je kunt alles kiezen wat daar tussen in ligt: meer naar de loting of meer naar de selectie toe.

Balans

De achtergrond van het compromis (ooit bedacht door Vermaat, ARP-parlementariër en wiskundige) is dat er goede redenen zijn voor loting zowel als selectie. Enerzijds: het VWO-diploma verschaft recht op hoger onderwijs; als dat recht moet worden ingeperkt, dient dat zonder aanzien des persoons te gebeuren, hetgeen in de praktijk neerkomt op loting. We moeten daar geen andere argumenten bij halen, bijvoorbeeld: 'hoge cijfers geven geen garantie, dús je kunt ook loten'. Dat is logica van likmevestje.

Anderzijds vinden we het redelijk dat de besten voorrang krijgen. Weliswaar gebruiken we daarvoor meestal de verkeerde argumenten. Het is natuurlijk onzin dat er kapitaalvernietiging optreedt als Meike Vernooy niet meteen medicijnen kan studeren (de samenleving zou er wellicht zelfs bij gebaat zijn als ze met haar IQ iets wetenschappelijkers ging doen; realiseren jonge vrouwen zich eigenlijk wel dat geneeskunde bezig is een stereotiep meisjesvak te worden?). Evenmin is het zo dat haar onrecht wordt aangedaan, want het behalen van negens en tienen is primair kwestie van aanleg, en na ommekomst van de Middeleeuwen kun je geen rechten meer ontlenen aan wat je bij de geboorte hebt meegekregen.

Er is één acceptabel argument vóór selectie: de beste leerlingen worden door het vooruitzicht gestimuleerd zich op school in te spannen. (Helaas worden de middelmatigen gedemotiveerd omdat ze bij voorbaat geen kans hebben, maar die kunnen op een ander niveau concurreren.)

Parallel aan die balans van argumenten zijn er mensen die meer voor loting, en anderen die meer voor selectie voelen. Nu kan het best zijn dat de collectieve stemming in dit opzicht verschuift, richting selectie. Weten doen we dat niet; we moeten ons realiseren dat voorstanders van selectie altijd een grotere mond hebben gehad, dus dat kan nu ook aan de hand zijn. Het is de taak van onze volksvertegenwoordigers die stemming te taxeren. Vervolgens kunnen de gewichten zonodig worden aangepast.

Alternatieven

Niet iedereen zal met het voorgaande tevreden zijn. In de eerste plaats zouden we een stap terug kunnen doen en ons afvragen of de toelatingsbeperking zelf (de numerus clausus) nog van deze tijd is. Veel mensen die tegen 'de loting' zijn, zijn eigenlijk tegen het überhaupt afwijzen van wie dan ook, en wie weet hebben ze daar wel gelijk in.

In plaats van er stilzwijgend vanuit te gaan dat er mensen moeten afvallen, zouden we eens goed moeten nadenken over wat er gebeurt als de numerus clausus wordt opgeheven. Natuurlijk zou ook dan herbezinning moeten plaatsvinden op de riante financiering van studies als medicijnen (momenteel kost een huisarts ons enkele malen meer dan bijvoorbeeld een econoom). Zowel de betreffende faculteiten als de aspirant-studenten zouden iets meer met hun neus op het marktmechanisme kunnen worden gedrukt. Aangezien niemand hier serieus over nadenkt, rijst het vermoeden dat er verborgen motieven voor de numerus clausus zijn: wil men bijvoorbeeld jonge generaties graag blijven ringeloren? Zeker is dat de numerus clausus aan de betreffende faculteiten een status verleent die moeilijk ergens anders op te baseren valt, en aldus in een oneigenlijke behoefte voorziet.

Minder seieus te nemen is de roep om selectie op basis van een gesprek in plaats van schoolcijfers. De gedachte dat men jonge mensen op basis van zo'n gesprek met goed fatsoen zou kunnen afwijzen is ongefundeerd. (Niemand praat natuurlijk over afwijzen, alleen maar over toelaten, maar selectie is zowel het een als het ander.) Een tweede bezwaar tegen gesprekken is dat ze aanleiding zullen geven tot een strategisch circus: de medische faculteiten zullen bijvoorbeeld worden overstroomd door scholieren die in de zomer research willen doen, in het voetspoor van Meike. Je kunt motivatie nu eenmaal niet objectief meten. De Rotterdamse bestuurders moeten dan ook ophouden voor de televisie te verklaren dat psychologen dat zouden kunnen; die suggestie is een ernstige vorm van plaatsvervangende volksverlakkerij.

Onze politici zullen zich niettemin moeten realiseren dat de faculteiten een sterke neiging tot eigenrichting zullen blijven vertonen. Die neiging wordt in de hand gewerkt door praatjes over de 'ondernemende universiteit' (op kosten van de belastingbetaler) die door de politiek zelf worden verkocht.

Een manier om de gevolgen nog enigszins in de hand te houden is misschien de volgende: vervang de 'hardheidsclausule', die niet meer past in deze ondernemende tijd, door een zoveel eigentijdsere 'beleidsruimte': iedere faculteit mag een aantal plaatsen naar eigen goeddunken invullen en daarmee de blits proberen te maken. De overheid kan het lokaal beleid flankeren door premies te zetten op het aannemen van bepaalde categorieën studenten.

Als dat geen paarse gedachte is, weet ik het ook niet meer.

Maar voordat iemand hier echt enthousiast over wordt: echte politiek zou bestaan uit een grondige heroverweging van de numerus clausus.