Les van de Turkije-deal is wel geleerd, nu aan de slag

Gerald Knaus heeft deze dagen een déjà vu. Net als een jaar geleden rond deze tijd ziet hij totale paniek bij Europese leiders als het gaat om de opvang van asielzoekers. In 2016 bereikten 180.000 mensen vanuit Noord-Afrika Italië, 5000 mensen verdronken onderweg. Net als vorig jaar reist Knaus Europa door om te praten met politici, mensenrechtenactivisten en journalisten.

Als hoofd van denktank ESI (European Stability Initiative) probeert hij strategieën aan te dragen. Net terug uit Stockholm is hij even in Amsterdam om een dag later door te reizen naar Wenen. Hij hoopt dat zijn ideeën opnieuw worden opgepakt zoals vorig jaar gebeurde toen PvdA-leider Diederik Samsom en de Duitse bondskanselier Angela Merkel zijn plan vertaalden in de EU-Turkije-deal (zie kader). Over de uitwerking is hij erg teleurgesteld, maar "met alle tekortkomingen heeft het gewerkt". Met de geleerde lessen is Knaus aan de slag gegaan en komt hij met een nieuw plan. "Ik begrijp het defaitisme om mij heen echt niet."

De Europese leiders zijn in paniek zegt u. Waar ziet u dat aan?

"Ze droppen het ene absurde voorstel na het andere. Bewapenen van grenswachten in Niger, asielzoekers naar Libië of Egypte terugsturen, of zelfs het terugduwen van mensen die op de vlucht zijn. Allemaal wanhopige voorstellen, zonder enige strategie. Soms werkt het in Brussel zo dat politici bewust vaag zijn maar achter de schermen wel een plan hebben.

Neem van mij aan, als het gaat om migranten en vluchtelingen hebben ze in Brussel echt geen idee wat ze aan het doen zijn. Dat is mij de afgelopen twee jaar wel duidelijk geworden. De Europese politici zouden hun energie moeten focussen. Geld en menskracht inzetten om een duidelijk plan volledig te implementeren."

Want dat is duidelijk niet gebeurd bij de EU-Turkije-deal.

"Klopt. En daarom heeft het plan ook een slecht imago gekregen, als zou het gaan om een 'smerige deal'. Want wat we zien zijn beelden van mensen die in de winter in tenten moeten bivakkeren. Het is echt extreem teleurstellend hoe we het als Europa op de Griekse eilanden hebben aangepakt. We waren vooral blij dat de aantallen daalden en toen lieten we de Grieken achter met heel beperkte steun vanuit Brussel. Het resultaat? Er zitten nog altijd zo'n 16.000 vluchtelingen op de eilanden van wie sommigen nog nooit een asielwerker hebben gezien."

Toch zegt u dat het akkoord heeft gewerkt.

"Het heeft een groot aantal verdrinkingen voorkomen in de Egeïsche zee. De eerste drie maanden van 2016, dus nog voor de deal, verdronken bijna 400 mensen bij de oversteek.In de negen maanden daarna waren dat er ongeveer zestig. Als de EU-Turkije-deal volledig was uitgevoerd zouden dat er nog minder zijn geweest."

Zag u niet aankomen dat het maar gedeeltelijk uitgevoerd zou worden?

"Ik wist dat het grote probleem van Brussel is, dat het erg slecht is in het erkennen van wat het niet kan. De Europese Commissie kan de uitvoering van het plan niet in goede banen leiden, dat hebben we op de Griekse eilanden wel gezien. Ik wilde dat het plan door de EU-lidstaten zou worden uitgevoerd, in een brede coalitie.

Een gevoelig onderwerp als opvang van vluchtelingen moet goed uitgelegd worden aan het publiek. Dat kun je niet aan Brussel overlaten. Dat moeten mensen als Merkel of bij jullie premier Rutte doen. Zij zijn gewend om gevoelige kwesties te verdedigen."

Hoe moet het volgens u dan wel?

"We moeten Europese 'asielmissies' creëren, die lidstaten als Griekenland en Italië kunnen uitnodigen. Want als we willen dat het recht op asiel gewaarborgd blijft op het moment dat er heel veel asielverzoeken tegelijk komen zoals in Griekenland en Italië gebeurt, kun je niet vasthouden aan het idee dat het verwerken van die aanvragen een nationale taak is. Dat zorgt voor ontzettend veel problemen. Die speciale missies moeten er vooral voor zorgen dat de asielprocedures versneld worden terwijl de kwaliteit gewaarborgd blijft.

Asielzoekers zouden binnen een maand een uitslag moeten krijgen.
Zo voorkom je dat mensen over heel Europa uitzwermen, waardoor het ook lastiger wordt ze terug te sturen als ze geen asiel krijgen. De hoofden van de leidende asieldiensten in Europa zouden eens een weekend bij elkaar moeten gaan zitten om na te denken wat er nodig is voor zo'n korte procedure waarbij de kwaliteit wel bewaakt wordt. Maak daar een Europese prioriteit van, door genoeg middelen en mensen beschikbaar te stellen."

En wat gebeurt er dan na die maand?

"Die zelfde missies moeten ervoor zorgen dat mensen die asiel krijgen snel hergevestigd worden ergens in Europa, volgens het plan dat al twee jaar geleden in Europa is afgesproken."

En waar nog nauwelijks iets van terecht is gekomen. Waarom zou dat nu wel gaan lukken?

"Het grote verschil met de bestaande situatie is dat het in dit plan gaat om het hervestigen van vluchtelingen, mensen die al te horen hebben gekregen dat ze volgens de internationale regels bescherming genieten, en niet van asielzoekers in het algemeen. De hervestiging moeten we in handen geven van die speciale EU asieldiensten, dat moet een automatisch proces worden. Verder moet Brussel extra geld vrijmaken om ervoor te zorgen dat vluchtelingen, of ze nu in Polen, Nederland of Portugal terechtkomen, in het eerste jaar van hun verblijf overal even goed worden opgevangen. Daarna zouden ze vrijer moeten zijn om onder bepaalde voorwaarden door Europa te reizen."

Wat gebeurt er dan met de mensen die niet mogen blijven?

"Ze zullen moeten worden teruggestuurd naar de herkomstlanden en dus zal de EU met die landen overeenkomsten moeten sluiten."

Afspraken maken over terugnemen van onderdanen met landen als Mali, Nigeria en Senegal is niet simpel gebleken in het verleden.

"Ook hier geldt dat Brussel moet focussen. Brussel zou zich moeten concentreren op een effectief EU-akkoord met die landen. En daarbij kijken naar de lessen die de deal met Turkije ons geleerd heeft. Dat land neemt mensen terug vanaf 20 maart 2016. De Turken zouden er nooit mee akkoord zijn gegaan als ze ook mensen hadden moeten ontvangen die al eerder elders in Europa waren, want dan praat je over een ongedefinieerd aantal mensen.

Als we willen dat landen als Nigeria, Senegal en Mali hun onderdanen toelaten, moeten we al onze energie steken in de toekomst. Een eventueel akkoord moet daarom pas vanaf een bepaalde datum ingaan. Als de combinatie van al deze afspraken goed wordt nageleefd zul je zien dat minder mensen de risicovolle en dure overtocht maken. De kans dat ze na een maand weer worden teruggestuurd is namelijk heel groot. Ik voorspel dat het aantal mensen dat dan deze kant op komt, zal dalen naar de aantallen die we zo rond 2010 zagen. Dat hebben we ook bij Turkije gezien."

Waarom zou bijvoorbeeld een land als Nigeria daaraan mee willen werken?

"Nigeria zal zeker iets terug vragen, net als de Turken gedaan hebben, maar dan bijvoorbeeld in de vorm van studiebeurzen, of een makkelijkere visumprocedure voor zakenmensen."

Een strategie verzinnen is één ding, maar u hamert er op dat het plan alleen kan slagen als politici het volledig uitvoeren. We hebben bij de EU-Turkije-deal gezien dat Europese politici achterover gingen leunen toen de boten niet meer kwamen. Van hervestiging van vluchtelingen of steun aan Griekenland kwam niets terecht.
"Uitvoeren wat is afgesproken is cruciaal. En dat is niet gebeurd. Het is ontzettend belangrijk dat de omstandigheden voor de asielzoekers op de Griekse eilanden snel verbeteren. Verder moet er publieke druk worden uitgevoerd, want daar reageren politici op. Ik denk nog altijd dat heel veel mensen in de EU - en dan heb ik het niet over de radicale 10, 15 procent die je overal ziet - niet willen dat vluchtelingen worden teruggeduwd of dat hele families worden opgesloten zoals Australië doet op het eiland Nauru, en ze willen zeker niet mensen zien verdrinken. Ik denk dat mensen bereid zijn vluchtelingen bescherming te bieden zolang ze het gevoel hebben dat de situatie onder controle is en er niet zoals vorig jaar het geval was 180.000 mensen in Italië aankomen en dat de kans dat degenen die geen asiel krijgen terugkeren heel erg klein is."

De trend lijkt de andere kant op te gaan. De Amerikaanse president Trump laat helemaal geen Syrische vluchtelingen meer toe en anti-immigratiepartijen als het Franse Front National en de Nederlandse PVV zijn in opkomst. Met belangrijke verkiezingen voor de deur schurken sommige middenpartijen tegen deze populistische partijen aan.
"Wat Trump doet is bijna fascistisch, vluchtelingen openlijk discrimineren op grond van hun geloof, ongeacht het gevaar dat ze lopen. Maar blijven zitten en erover klagen heeft geen zin. Ik ben net zo bezorgd en bang als iedereen, maar ik begrijp het defaitisme om mij heen niet. Er is een alternatieve strategie. Dat hebben we bijvoorbeeld bij de Oostenrijkse verkiezingen gezien. Terwijl het land relatief veel vluchtelingen heeft opgevangen, koos het voor een groene president. En ook in Duitsland zie je dat hoewel het land de meeste vluchtelingen opvangt, daar de minst radicale politiek wordt gevoerd. We moeten een brede coalitie bouwen die een alternatief biedt tegenover bijvoorbeeld de plannen van de Hongaarse premier Orbán die geen enkele vluchteling wil toelaten. Wat mij beangstigt is dat middenpartijen en Brusselse instellingen tijd verliezen met allemaal ideetjes die niet werken en daarmee de Orbáns in de kaart spelen."

Maar hoe bouw je zo'n coalitie op als de meningen binnen Europa zo verschillen.

"Een aantal landen moet het voortouw nemen. Met Trump aan de macht in de VS, rust de toekomst van het internationale mensenrechtenverdrag op Europese schouders, en dan vooral op landen als Zweden, de Beneluxlanden en Duitsland. Als de komende maanden de verkeerde beslissingen worden genomen, als de verkeerde mensen gekozen worden bij verkiezingen her en der in Europa, kunnen we het einde van het vluchtelingenverdrag tegemoet zien. Dat moeten we niet laten gebeuren. Daar moeten we met zijn allen keihard aan werken, dus ook de mensenrechtenorganisaties. Ze moeten nu net zo creatief zijn als ze waren in de jaren zestig en zeventig toen ze werden opgericht, en proberen het grote publiek te overtuigen. Alle menskracht, energie en geld moet erop gericht zijn om volgens de internationale regels en op een humane manier oplossingen voor de migratiecrisis te bieden."

U heeft uw strategie klaar, hoe nu verder?

"De regeringsleiders komen in Malta bij elkaar. Hopelijk pakken politici mijn ideeën op. We hebben mensen nodig die doen wat Samsom een jaar geleden deed."