Kroketten in schoolkantine: dat moet straks vreemd zijn
Minder roken, drinken en gezonder eten. Of dat Nederland gaat lukken met de plannen die er nu liggen? Verdergaande maatregelen krijgt staatssecretaris Blokhuis er niet door. Het preventieakkoord laat qua effectiviteit te wensen over, stelt het RIVM. Waar schort het aan?
Niet eerder kwam een kabinet met zo’n veelomvattend pakket aan maatregelen om de Nederlander van de tabak, drank en vet voedsel af te krijgen. Maar al voordat staatssecretaris Paul Blokhuis van volksgezondheid de plannen vrijdagmiddag presenteerde, klonk van alle kanten kritiek.
Zo vindt de Transitiecoalitie Voedsel de plannen, waarvan er veel de afgelopen weken uitlekten, te vrijblijvend, net als oppositiepartijen PvdA en GroenLinks. De voedselcoalitie, waarin onder meer de Vegetarische Slager, sausfabrikant Verstegen en de Triodos Bank vertegenwoordigd zijn, had liever een suikertaks gezien. In het Verenigd Koninkrijk zat er een jaar na invoering van zo’n belasting 35 procent minder suiker in frisdranken. Het preventieakkoord streeft naar een reductie van 30 procent in 2025, in samenspraak met de levensmiddelenindustrie.
Blokhuis had de kritiek ingecalculeerd. Zoals ook die, dat zijn plannen ‘betuttelend’ zijn. Een “achterlijk woord”, noemt hij dat tijdens de presentatie.
“In het welvarende Nederland doen we heel veel om de ergste ziektes te bestrijden. Vaak zijn dat leefstijlziektes. Die kun je ook voorkomen.” Blokhuis vindt de kritiek een goed teken. “De ene kant gaan de plannen veel te ver, de andere kant gaan ze lang niet ver genoeg. Dat betekent dat we op de goede weg in het midden zitten.”
Compromissen
Die middenkoers is het gevolg van manier waarop het preventieakkoord tot stand kwam. Net als voor het nog komende klimaatakkoord en voor het afgelopen week geflopte pensioenakkoord ging het kabinet voor het preventieakkoord de polder in. Zeventig partijen zaten met elkaar aan tafel. En dat leidt hoe dan ook tot compromissen.
Behalve dan voor de tabaksindustrie, de enige branche die niet aan tafel zat. Van de Wereldgezondheidsorganisatie mogen overheden niet met tabaksfabrikanten praten over gezondheidszaken. Het is daarom geen toeval dat volgens het RIVM de maatregelen waarmee roken moet worden uitgebannen, als enige hun doel benaderen.
En het is ook niet verrassend dat sigarettenfabrikant Philip Morris de plannen veel te ver vindt gaan. Het bedrijf had graag in het akkoord gelezen dat verstokte rokers een zetje zouden krijgen van de sigaret naar een minder ongezonde e-sigaret.
Blokhuis erkent dat de maatregelen van hem wat ambitieuzer hadden gemogen. Zo was hij voorstander van een suikertaks en hogere accijns op alcohol. Maar zover kreeg de ChristenUnie-staatssecretaris met name de VVD niet. De liberalen krijgen de kriebels van al te veel overheidsbemoeienis met leefstijl. Binnenskamers noemen VVD’ers Blokhuis niet voor niets de ‘tabaksayatollah’.
Rookvrije generatie
De zeventig betrokken partijen blijven met elkaar in gesprek, belooft Blokhuis. Maar de staatssecretaris weet ook dat hij deze kabinetsperiode niet veel meer van zijn coalitiepartners kan vragen. Jolande Sap, de voorzitter van de tabakstafel, kondigde tijdens de persconferentie strijdbaar aan dat er extra maatregelen komen als die nodig zijn voor een ‘rookvrije generatie’ in 2040. Voor de drank- en levensmiddelentafels durft Blokhuis niet zulke ferme uitspraken te doen. Gevraagd naar de berekeningen van het RIVM, dat die doelen lang niet gehaald zullen worden, speculeert de staatssecretaris op onzekerheidsmarges over de lange termijn en de moeite die het kost om alle maatregelen te meten.
Blokhuis benadrukte vrijdag daarom vooral dat zijn preventieakkoord een omslag in het denken over gezondheid betekent. Hij noemt de plannen het liefst “een beweging” en een “cultuurverandering”. Zo gek als kinderen het nu vinden dat er twee decennia terug nog in de trein werd gerookt, zo vreemd moet de aanblik van kroketten in de schoolkantine straks ook zijn.
Hoe loopt Nederland er in 2040 bij dankzij het zwaarbevochten preventieakkoord van staatssecretaris Blokhuis? Een stuk zwaarlijviger dan vrijdag, de dag waarop hij dat akkoord presenteerde. En met bijna net zoveel problematisch alcoholgebruik. De enige reden voor feest is de verwachte daling van het aantal rokers. Blokhuis’ doel om het aantal volwassen tabaksgebruikers terug te brengen naar 5 procent lijkt hij wél te halen.
Ondanks het rooksucces zal de staatssecretaris niet blij zijn met de analyse die het RIVM desgevraagd losliet op zijn magnum opus. Daarvoor beroept het kennisinstituut zich op eigen expertise en een pakket wetenschappelijke literatuur. Een groot Nederlands beleidsonderzoek over gezondheid uit 2016 is daarbij leidend. Daaruit blijkt welk beleid bewezen werkt om een samenleving gezonder te maken. Het RIVM kan zo zien hoe goed het preventieakkoord daarop scoort.
Draagvlak
Eén ding is duidelijk: halve maatregelen hebben weinig effect. Precies dat laten de rigoureuze anti-rookmaatregelen zien. En precies daar gaat het mis wat drankgebruik en overgewicht betreft. Wetenschappers pleiten voor grote accijnsverhogingen voor alcohol, of anders wel voor beperkte verkooppunten en openingstijden daarvan. Wat overgewicht betreft zoeken wetenschappers het in een flinke suikertaks. Een variant op die suikertaks – suikervrije frisdranken goedkoper maken – leek een paar maanden geleden nog in het akkoord te komen, maar sneuvelde in de onderhandelingen. Zulke verregaande maatregelen liggen politiek gevoelig. Maar werken nu eenmaal het duidelijkst.
Met alleen informatie verschaffen over hoe slecht alcohol en overgewicht is, kom je er dus niet. Maar het kabinet heeft voorlichting en campagnes evenwel nodig om draagvlak te creëren voor de zwaardere maatregelen. Vandaar dat het pakket aan rookmaatregelen ook campagnes bevat om dat draagvlak te versterken.
Dan zijn er ook nog wat zaken waarvan het nut nog niet hard is bewezen, maar waar dat bewijs wel voor wordt verwacht. Dat gaat bijvoorbeeld over schoolprogramma’s met aandacht voor weerbaarheid van jongeren. Hetzelfde geldt voor een verbod op tabaksreclame. Om dat bewijs straks misschien wél te hebben, adviseert het RIVM om het effect van die nu nog onbewezen ingrepen vooral goed in de peiling te krijgen de komende jaren.
‘Op die snoeptomaatjes maken we geen marge’
Bij hockeyclub Zwart-Wit in Breda is een keur aan gezonde snacks te krijgen. Maar geen appels: die liepen niet.
Hockeyclub Zwart-Wit uit Breda maakt er werk van om in het clubhuis ook gezonde producten aan te bieden. Maar chips en kratten bier gaan nu eenmaal harder dan popcorn en jus d’orange. “Uiteindelijk is het toch de keuze van de klant.”
Op de bar bij de Bredase hockeyclub Zwart-Wit staan puntzakken. Om elk gewenst moment met friet te worden gevuld, zou je als argeloze bezoeker kunnen denken. Maar het tegendeel is waar. Hier gaan elk weekend snoeptomaatjes in. Zoals je in het clubhuis ook bananen, komkommertjes en vers sinaasappelsap kunt krijgen. Appels zaten tot voor kort ook in het assortiment, maar daar bleek geen vraag naar.
Vooropgesteld: bij Zwart-Wit kun je ook gewoon kroketten en frikandellen kopen. Chips en een biertje? Je komt hier niets tekort. “We vinden het alleen onze verantwoordelijkheid om ook alternatieven aan te bieden”, zegt Sander van Berkel, belast met de exploitatie. “Kiest iemand toch voor het ongezonde, dan is dat ook goed. Het is niet aan ons om bezoekers dingen op te leggen.”
En ook niet aan het kabinet, vindt Van Berkel. Hij is dan ook blij dat sportkantines in het nationaal preventieakkoord behoorlijk worden ontzien. Die kunnen volgens hem wel sluiten als ze geen bier en snacks meer mogen verkopen. “Op die snoeptomaatjes maken wij geen marge. Maar we moeten wel winst maken. Zonder fatsoenlijke baromzet krijgen we een probleem met de begroting. En dat geldt voor elke club. Voor winst zijn we ook afhankelijk van bier en frisdrank.”
Van Berkel draait er niet omheen: zijn vereniging kan niet zonder. “Het is bij hockey de gewoonte dat seniorenteams na de wedstrijd met de tegenstander napraten en samen wat drinken. Dat gaat natuurlijk vaak met een biertje. Je hoeft heus niet kachel naar huis, maar met een watertje zie ik deze gezelligheid niet voortduren.”
Je moet in het weekend ook af en toe eens gek kunnen doen, vindt Van Berkel. “Dat geldt zowel voor jongeren als voor volwassenen. Wij verkopen popcorn als alternatief voor chips, maar veel kinderen kiezen toch voor dat laatste. Ze hebben misschien de hele week al in het gareel gelopen, ik kan me voorstellen dat ze dan een zakje chips of een broodje kroket lusten.”
Dat het kabinet het aanbod aan gezondere alternatieven wil stimuleren, is wat Van Berkel betreft prima. Hij waarschuwt alleen voor te hoge verwachtingen. “Bij Zwart-Wit doen we al veel. Op zaterdag, wanneer de jeugd speelt, schenken we tot drie uur geen alcohol. Daarnaast hebben we diverse lichtere en alcoholvrije bieren. We hebben de snoepautomaat wat uit het zicht gezet en het water staat tegenwoordig prominenter in de koeling dan de cola. Dat maakt een beetje verschil. Maar veel mensen maken toch een ongezonde keuze. Laatst hadden we als alternatief voor de gewone tosti eentje met waldkorn-brood. Erg lekker, maar we verkochten er hooguit tien.”
Wat zijn de vooruitzichten op verschillende probleemdossiers?
Roken:
Huidige situatie: 23,1 procent van de volwassenen, jongeren 8 procent
Doelstelling 2040: 5 procent volwassenen en 0 procent jongeren.
Greep uit de maatregelen:
Supermarkten plaatsen rookwaren vanaf 2020 uit het zicht van klanten. Vanaf 2021 mag het in geen enkele winkel te zien zijn. Accijnzen op tabak doen de prijs van een pakje vanaf 2020 met één euro stijgen. Het kabinet kijkt of de prijs daarna kan stijgen tot 10 euro vanaf 2023
Vanaf 2020 komen er neutrale verpakkingen voor sigaretten en shag.
Schoolterreinen, kinderopvanglocaties en kinderboerderijen zijn vanaf 2020 rookvrij. Sportclubs en speeltuinen komen daar in 2025 bij.
Rookruimten in alle sectoren van de samenleving (publiek en bedrijfsleven) zijn vanaf 2023 opgeheven.
Problematisch alcoholgebruik:
Huidige situatie: 9,2 procent van de volwassenen (ambities jongeren niet te vergelijken)
Doelstelling 2040: minder dan 5 procent van de volwassenen
Greep uit maatregelen:
Kenniscampagnes over de schadelijkheid van alcohol en het veranderen van de norm
Alcoholmerken gaan zich op sociale media niet meer richten op jongeren onder de achttien jaar
Een maximum van 25 procent korting op drank door de Drank- en Horecawet aan te passen
Meer zorgverleners die zich specialiseren in zwangere vrouwen.
Er komt aandacht voor een vroege signalering van alcoholproblemen
Sportkantines schaffen de ‘meters bier’ af, en schenken niet meer tijdens jeugdwedstrijden
Overgewicht:
Huidige situatie: 48,7 procent van de volwassen heeft overgewicht, 13,5 procent van de jongeren
Doelstelling voor 2040: 38 procent volwassenen, 9,1 procent van jongeren
Greep uit de maatregelen:
Frisdrankproducenten stoppen met de verkoop op scholen. Op die scholen komen meer watertappunten
Supermarkten maken minder gebruik van wervende (tekenfilm)figuurtjes op productverpakkingen
Er komt een campagne over de Schijf van Vijf en een nieuw, breed gedragen voedselkeuzelogo
De helft van alle schoolkantines moet in 2020 een gezond aanbod hebben
De komende zeven jaar moet er 30 procent minder suiker in frisdrank zitten
Met ingang van volgend jaar wordt een leefstijlinterventie voor volwassenen met overgewicht of een verhoogde kans op obesitas vergoed vanuit de Zorgverzekeringswet
Lees ook: Betuttelend beleid? Misschien, maar Paul Blokhuis heeft een missie
We moeten gezonder leven, vindt het kabinet. Minder roken, drinken en snacken. Deze week maakt staatssecretaris Paul Blokhuis zijn Nationaal Preventieakkoord bekend. Hoe hard zijn de plannen?
