Knippen en plakken in nieuwsfoto's, mag dat?

Het schemerde al toen een fotograaf van het Amerikaanse persbureau Associated Press de rampplek van vlucht MH17 vastlegde. De legeroutfit van de man op de voorgrond is nog net als zodanig te herkennen, net als de brokstukken van het vliegtuig.

Allemaal iets te donker, vond de Britse krant The Times. De redactie besloot het origineel op te lichten. Opeens lijkt de foto overdag te zijn genomen. De man in legeruniform en de brokstukken van het vliegtuig zijn goed zichtbaar.

Mag dat zomaar? Nee, vindt Edie Peters, onder meer oprichter van de website PhotoQ.nl. Een krant mag het origineel niet aanpassen. Zeker niet als daardoor de sfeer drastisch verandert, zoals het geval is bij de AP-foto.

Peters, tot begin dit jaar secretaris van De Zilveren Camera - de jaarlijkse prijs voor persfoto's - is wat fotomanipulatie betreft van de strenge leer. Als nieuwsfotograaf ben je net als een verslaggever bezig met journalistiek en dus is betrouwbaarheid je belangrijkste bezit. Past een foto niet bij een verhaal, dan moet de redactie maar op zoek naar ander beeld, vindt hij.

Maar er zijn genoeg mensen die er minder de ernst van inzien. Een foto uitsnijden omdat het beter aansluit bij een artikel? Moet kunnen. Het gras wat groener maken of de lucht wat blauwer? Wat is daar erg aan?

De aanpassingen zijn sinds de digitale camera en photoshop allemaal met een paar klikken gedaan. Maar ook voor die tijd werd er in de donkere kamer weleens geknipt en geplakt. Soms heel drastisch: denk aan Jozef Stalin, die er een handje van had om personen van groepsfoto's te laten wissen. Vaak is de verandering subtieler: de rookwolk boven een gebombardeerde stad net iets donkerder aanzetten bijvoorbeeld.

"Het is verleidelijk om dingen die je ziet wat mooier te maken", erkent Peters. "Mooie beelden worden door mensen gewaardeerd. Staat er slecht nieuws in de krant, dan is er toch behoefte om zoiets fraai neer te zetten. Ook de fotograaf zwicht daar wel eens voor."

Afgelopen jaar nog werd er gediscussieerd over de winnaar van de World Press Photo. De foto toont een woedende menigte in Gaza-Stad met twee door bombardementen overleden kinderen in de armen. Volgens critici was die gemanipuleerd. Onzin, zei fotograaf Paul Hansen, hij had alleen de kleuren wat aangepast. En dat is toelaatbaar, vond ook de jury.

Toch was de discussie reden genoeg voor de organisatie om te onderzoeken of er strengere regels voor beeldmanipulatie nodig zijn. Het zorgde voor een diepe zucht bij Peters: "Gaan we die discussie nu helemaal opnieuw voeren? Daar zijn we inmiddels toch al zo'n vijftien jaar mee bezig?"

Maar ook nu weer met de vliegramp, blijkt dat de grenzen worden opgezocht, of overschreden. Want van een avondfoto een dagbeeld maken, is niet het enige twijfelachtige beeld dat rondging. Lag het niet aan de foto, dan zorgde een onderschrift er wel voor dat de inhoud een bepaalde betekenis werd gegeven.

Een bekend voorbeeld van afgelopen week is de foto van de separatist die een knuffel van één van de slachtoffers omhooghoudt. Als trofee, was de analyse van verschillende media. Dat dezelfde man daarna zijn pet afneemt en een kruis slaat, zagen we niet op het beeld.

De man met de knuffel is een krachtig beeld, erkent Peters. "Een foto is altijd een moment dat stil wordt gezet, terwijl de werkelijkheid doorloopt. Als fotograaf bepaal je daarmee welk stukje je wel laat zien en welk stukje niet. Daar moet je heel voorzichtig mee zijn."

Ook de gemiddelde nieuwsconsument is zich daar heus wel van bewust, denkt hij. Waarom we er dan toch zo nu en dan in meegaan? Op het moment dat we een beeld onder ogen krijgen van iets dat aan onze verwachtingen voldoet - de ruig uitziende man in een legeruniform die de knuffelaap vasthoudt - bevestigt dat wat veel mensen denken: de separatisten als gewetenloze barbaren.

Subtiele en minder subtiele vormen van beeldmanipulatie

De foto van de separatist die op de rampplek van vlucht MH17 een knuffelaapje omhooghoudt, ging vorige week de wereld over. Het foto-onderschrift van verschillende media: de man presenteert het kinderspeelgoed als een trofee. Tot er een filmpje van dat fotomoment op internet verschijnt. Daarin is te zien dat de man de aap na het omhooghouden neerlegt, zijn pet afneemt en een kruis slaat. De stemming slaat om: de separatist wilde hiermee zijn medeleven tonen, is nu het oordeel van mensen. Nog afgezien van het feit dat we niet precies in het hoofd van de strijder kunnen kijken - sloeg hij dat kruis uit respect, was het een teken van spijt of was het een bewuste stunt om de beeldvorming te kantelen? - is dit voorbeeld typerend voor hoe misleidend stilstaand beeld kan zijn.

De fotograaf kwam pas aan op de rampplek toen het al schemerde. Een beetje te donker, vond de redactie van The Times, die de foto zo bewerkte dat het nu net dag lijkt.

Soms zit de framing niet zo zeer in het beeld, maar in het onderschrift. Een bekend voorbeeld komt uit de Verenigde Staten na de orkaan Katrina in 2005. Het Amerikaanse persbureau Associated Press schrijft bij een foto van een donkere man die tot zijn borst in het water staat: jonge man loopt door het water in New Orleans nadat hij een supermarkt heeft geplunderd.

Het Franse persbureau AFP interpreteert een vergelijkbare foto anders. Dit keer is er een blank koppel te zien dat zich een weg door het water baant. Zij hebben volgens het foto-onderschrift voedsel gevonden.

De still uit een filmpje van niet al te hoge kwaliteit, is flink gedeeld op sociale media. We zien een man in legeruniform bij de brokstukken van het vliegtuig, met in zijn hand iets wat van metaal lijkt te zijn. Een twitteraar schrijft bij de foto het commentaar: "Russische soldaat pikt gouden ring van de lichaam van een van de slachtoffers van MH17." Ook al zijn er meer aanwijzingen dat de rampplek inderdaad geplunderd is, de desbetreffende foto is daar geen onomstotelijk bewijs van. We zien geen lichaam. Evenmin is met zekerheid te zeggen dat het metalen voorwerp een gouden ring is.

Duidelijk is wel dat het account van de twitteraar die de foto het onderschrift meegeeft, volstaat met anti-Russische en anti-Poetin tweets. Die achtergrond kennen, is een belangrijk grondbeginsel van iets dat mediawijsheid wordt genoemd: je ervan bewust zijn wie de bron van het nieuws is. En daarmee beseffen dat het gekleurde informatie kan zijn.

De fotograaf Brian Walski nam in 2003 verschillende foto's in Basra, Irak. Britse soldaten waren daar vluchtelingen aan het tellen. Toen de ultieme foto er niet tussen zat, besloot hij er twee te combineren. Nu lijkt het ineens alsof een man met een kind in zijn armen oogcontact met een Britse soldaat maakt. De foto is veel dreigender dan het origineel.

Hoe het knip-en-plakwerk werd ontdekt? Een man achter de soldaat staat twee keer op de foto. Walski verloor zijn baan bij de Los Angeles Times.

undefined