Kleine ode aan een groot auteur: Neske Beks legt uit hoe je Toni Morrison leest

Neske Beks is diep geraakt door het werk van Toni Morrison, maar ziet dat velen erin verdwalen. Ze schreef een wegwijzer, die leidt langs alle rijkdom die Morrison biedt.

Het genie van Toni Morrison (1931-2019) is makkelijk te ervaren, maar lastig te doorgronden. Haar poëtische taal, gelaagde verhalen en thema’s als identiteit, familie, liefde, verbondenheid en uitsluiting zorgen ervoor dat de betekenissen in haar romans zich ver onder het oppervlak uitstrekken. Zoals bij elke grote schrijver lees je haar soms met het gevoel dat je mooie schelpjes opraapt op het strand van een oceaan.

Van zulke romans wordt vaak gezegd dat ze universeel zijn, dat ze de tijd en de omgeving waarin ze zich afspelen overstijgen. Toch zit de kracht van Morrison juist in het particuliere. Vanaf haar eerste roman, The Bluest Eye (Het blauwste oog, 1970), koos ze ervoor om niet uit te leggen hoe het was om zwart te zijn, maar om haar lezers erin onder te dompelen. Morrison bouwt de levens en leefwereld van zwarte Amerikanen, de nazaten van totslaafgemaakten, zo overtuigend op dat ze de lezer meesleept in haar onbekende werelden.

Zoals Neske Beks het formuleert: in hun zwartheid zijn ze universeel genoeg.

Dat deze overgave voor de lezer niet altijd makkelijk is, ziet toneelmaker en schrijver Beks (Antwerpen, 1972) om zich heen. Haar vrienden en kennissen geven schoorvoetend toe dat ze zich nog niet hebben gewaagd aan Morrison, of beginnen aan Beloved (Beminde, 1987) of Paradise (Het paradijs, 1998), om het na enige tijd naast zich neer te leggen. ‘Niet omdat de taal niet prachtig is – daar is eigenlijk iedereen het volmondig over eens: alles wat ze opschreef is prachtig, zin voor zin en woord voor woord.’ Maar die mooie zinnen lezen soms moeilijk weg en ook de opbouw van het verhaal biedt geen rechttoe rechtaan lopend pad.

Beks, Vlaams-Nederlands lid van de Afrikaanse diaspora, wil deze weifelende of ontmoedigde lezers aansporen om toch door te gaan, eventueel te verdwalen, maar intussen te genieten van de rijkdom die ze onderweg tegenkomen. Om Morrison-kenners in spe, zowel van kleur als wit, op weg te helpen komt ze met een kort, levendig boekje: De kleine Morrison – Een wegwijzer in het lezen van haar werk vanuit Zwart perspectief.

Aan de hand van citaten van Morrison maakt ze de lezer deelgenoot van haar eigen nog onvoltooide zoektocht: waaróm galmen Morrisons zinnen zo lang na in haar hoofd? Waaróm voelt ze zich zo thuis in Morrisons romans?

Het antwoord is deels persoonlijk. Beks’ vader is Senegalees, haar moeder het kind van een Vlaamse moeder en een zwarte Amerikaanse soldaat, en ze is grootgebracht door witte pleegouders in een Vlaams dorp. Haar ingewikkelde en enigszins beladen afkomst heeft Beks onder andere onderzocht in haar documentaire Eigen Volk (2011) en haar essaybundel Echo (2021).

Onuitputtelijke thema’s

Haar zoektocht naar haar eigen identiteit en naar die van haar voorouders, vindt ze terug in Morrison, voor wie identiteit en zelfdefinitie ook onuitputtelijke thema’s zijn, evenals (zwarte) gemeenschapszin.

Vooral Morrisons vrouwen dienen voor Beks als spiegels en als leermeesters in hoe sterk te staan in een racistische wereld. Beks is verliefd op ze, stuk voor stuk, maar in het bijzonder op de haast mythische moederfiguren: Pilate, geboren zonder navel en met magische krachten, uit Song of Solomon (Het lied van Solomon, 1977), Hannah en haar dochter Sula Peace uit Sula (Sula, 1973), Baby Suggs, uit Beloved, die vecht om de onuitspreekbare en onuitgesproken trauma’s van de slavernij een plaats te geven.

Deze personages maken haar trots op het zwarte-vrouw-zijn en belichamen de fiere zwarte moeders die in haar omgeving ontbraken, al heeft ze ‘zekere witte, Vlaamse arbeidersklasse-varianten’ op dit oerbeeld meegemaakt. Sterker nog: ‘Ze dichten de spelonken van mijn zijn. Ze brengen me bij de voorouders die in mij voortleven, maar die ik nooit heb gekend.’

Liefdesverklaring

In deze tekst in de vorm van een lappendeken – de quilt is van oudsher een kunstvorm voor Afro-Amerikaanse vrouwen – gaat Beks niet diep in op de inhoud van Morrisons romans. Het blijft steeds bij een korte samenvatting en een liefdesverklaring aan Morrisons inzicht of een opmerking over haar eigen gevoel van thuiskomen.

Het is mooi, al miste ik soms meer duiding. Zelfs op de vraag met welk boek van Morrison je het beste kunt beginnen, geeft Beks liever geen antwoord. Ze kan niet kiezen. Song of Solomon moet het zijn. Of nee, misschien toch Sula. Of toch bij het begin beginnen, met The Bluest Eye?

Sterk is Beks als ze meeleeft met de Nederlandse lezers die obstakels tegenkomen op hun reis. Taal is er daar een van: Morrison in het Engels is mooi, maar lastig, soms ook voor native speakers, terwijl de Nederlandse vertalingen verouderd zijn, vooral gezien de veranderingen in de termen waarmee ras besproken wordt.

Bovendien mist Beks in de Nederlandse vertalingen de toon en woordenschat van het Afro-Amerikaanse Engels: ‘Haar taal is in een andere taal niet te evenaren omdat ze de essentie van Zwarte Amerikaanse cultuur raakt en de Nederlandse en Belgische taal qua inclusie ontoereikend blijkt’.

Bij dat laatste kan ik mij iets voorstellen, want het gesprek over inclusie wordt vaker in de lingua franca van het Engels gevoerd. Tegelijk twijfel ik of Beks niet te veel uitdrukkingskracht aan het Engels toedicht, zodat het de begerenswaardigheid krijgt van wat anders is, bijna zoiets als de blauwe oogkleur waar Pecola Breedlove van droomt in The Bluest Eye.

Nog een uitdaging bij Morrison is het leed waarvan ze lezers deelgenoot maakt. Haar beroemdste roman, Beloved, over de langdurige psychische sporen die de slavernij heeft achtergelaten, is ook het pijnlijkst om te lezen, vanwege de verschrikkingen die haar personages ondergaan, het generationele trauma, het blijvende verdriet. Het is zoals Beks constateert: bij herlezing neemt de horror alleen maar toe. Morrisons romans, stelt Beks, zijn ‘zowel voor witte als voor Zwarte mensen een belangrijke en confronterende leeservaring’ die het beste gezien kan worden als een ‘rite rondom schoonheid en/of pijn’.

Het liefst laat Beks in De kleine Morrison de geliefde auteur voor zichzelf spreken, via citaten, in mooie vertalingen van Beks zelf, en in de tekst die de kern van het boek vormt: de toespraak die Morrison hield toen ze in 1993 de Nobelprijs voor Literatuur in ontvangst nam. Hierin spreekt ze over machtsverhoudingen en de kracht van taal om die te bevestigen of te doen verschuiven, om ongelijkheid of in stand te houden of te verminderen.

Met taal bedoelt ze, als ik het goed begrijp, niet het letten op woordkeuze, maar nadenken over welk verhaal mensen over elkaar vertellen, denigrerend of onbevooroordeeld, onverschillig of verbindend.

Bruggenbouwer

Het is vooral verbinding waar Beks steeds bij uitkomt, meer nog dan Morrison, die witte verlangens naar verzoening veelal te makkelijk vond. In een interview uit 1993 stelt Morrison dat het racisme van witte mensen hún probleem is, en het aan hen is om het op te lossen: ‘Laat mij daarbuiten!’

Beks schrijft dat erbuiten blijven haar steeds niet lukt: ‘Ik ben een bruggenbouwer, een kind van Zwart en wit. En hoezeer ik ook tekeer kan gaan tegen de mechanismes van witte suprematie: ik blijf diep in mijn hart hopen op verbinding.’

Maar als ze moe wordt van haar verlangen naar begrip, geeft Morrison haar een gevoel van belonging, waar ze ook is. Aan Morrisons romans dicht ze een ‘diep transformerende spirituele kracht’ toe die heilzaam is en helderheid brengt.

Twijfel, ontroering en voedsel voor de geest, het is allemaal te vinden bij een meester van het woord die, zoals alle grote schrijvers, meer vragen stelt dan dat ze antwoorden geeft.

Neske Beks
De kleine Morrison
Een wegwijzer in het lezen van haar werk vanuit Zwart perspectief
Atlas Contact; 160 blz. € 15,99