Kerken ploffen uit hemel neer

Een primeur was het niet. Enkele jaren terug plaatsten (katholieke) Kroaten op een met mijnen bezaaide heuvel bij het Bosnische Mostar een gigantisch kruis door het vanuit een helikopter naar beneden te laten. Een stunt bleef het desalniettemin, de plaatsing onlangs van een kerkje van de Servisch-orthodoxe kerk op de top van de berg Rumija nabij de Montenegrijnse kustplaats Bar. De constructie van drie bij vier meter werd per helikopter aangevoerd.

Een stunt was (en is) het ook in de politieke commotie die de actie teweeg bracht. De Montenegrijns-orthodoxe kerk was des duivels. Meer nog lieten politici en partijen van zich horen die naar onafhankelijkheid streven van de kleine deelrepubliek, die nu nog samen met Servië een staat vormt. De Servisch-orthodoxe kerk is bezig een conflict uit te lokken met Montenegro, oordeelde een lid van de regerende Democratische Partij van Socialisten deze week, die daar het aanhoudende verlangen van de Serviërs naar een Groot-Servië achter zag. Voor hem, en andere aanhangers van de Montenegrijnse onafhankelijkheid, is de Servisch-orthodoxe kerk niets anders dan een instrument van de autoriteiten in Belgrado.

Op de Balkan, zo schrijft de Belgische historicus Raymond Detrez in zijn ' De sloop van Joegoslavië', is bij de constructie van nationale identiteiten godsdienst doorslaggevend (geweest). In het oude Joegoslavië gold grofweg een driedeling tussen katholieken (Kroaten), moslims (Bosniaks) en orthodoxen. Naarmate meer deelrepublieken zich aan het gezag van Belgrado wilden onttrekken, gingen echter eveneens de verschillende orthodoxe volkeren onderling steeds meer hun ' eigen' geloof benadrukken. Niet voor niets begon ook in Montenegro het pleidooi voor een eigen staat met de herontdekking van de Montenegrijns-orthodoxe kerk. Vóór 1920 had die als zelfstandige kerk bestaan, maar ze werd afgeschaft na de vorming van het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen. De belangen van de gelovigen werden sindsdien behartigd door de Servisch-orthodoxe kerk.

Een gotspe, oordeelde in 1994 een aantal fanatieke Montenegrijnen die besloten de ' eigen' kerk te herinstalleren. Er werd een bisschop uit de diaspora ingevlogen om als hoofd van de oude/nieuwe kerk te dienen. In een interview met Trouw destijds antwoordde deze Antonije Abramovic op de vraag of er verschillen bestaan wat betreft geloof of liturgie tussen de orthodoxe kerken, heel verbaasd: ,, Nee, natuurlijk niet. Maar daar gaat het ook niet om. Zonder kerk geen staat, zonder kerk geen volk. Dit is Montenegro, de kerk van een andere natie heeft hier niets te zoeken.# De Servisch-orthodoxe kerk was woedend. ,, Dat zijn toch geen gelovigen'', sneerde metropoliet Amfilohije Radovic in die tijd. ,, Ze weten amper hoe ze een onzevader moeten bidden''. De relaties zijn er sindsdien niet beter op geworden. Amfilohije c. s. blijven weigeren de Montenegrijns-orthodoxe kerk te erkennen. Voor hen is het simpel: die kerk kan niet bestaan, omdat er niet zoiets is als een Montenegrijns volk. Montenegrijnen zijn gewoon Serviërs. Een onafhankelijk Montenegro is in deze visie dan ook een contradictio in terminis.

Voor Montenegrijnse nationalisten is de timing van de actie dan ook geen toeval. De huidige politieke leiders zijn vast van plan volgend jaar een referendum te houden over onafhankelijkheid van Montenegro. Onder druk van de Europese Unie stemde Podgorica in 2002 ermee in de band met Belgrado nog even aan te houden op voorwaarde dat uiteindelijk de bevolking het laatste woord krijgt.

Een gelopen race is dat echter niet. Er is een beperkt aantal Montenegrijnen - het land heeft in totaal 600 000 inwoners - voor wie de suggestie dat zij Serviërs zijn, een belediging is. Er is een klein aantal inwoners dat de opvatting van de Servisch-orthodoxe kerk deelt. En er is een groep voor wie er niet veel verschil is, en voor wie die kwestie uiteindelijk minder belangrijk is dan de vraag of onafhankelijkheid het leven beter of slechter maakt. Te betwijfelen valt of de actie van de Servisch-orthodoxe kerk bij die laatste wel in goede aarde is gevallen. Het gewraakte kerkje werd zonder toestemming geplaatst en ook nog met een helikopter van het leger van Servië en Montenegro, dat geacht wordt een neutrale staatsinstelling te zijn. De kerk zou bovendien van plan zijn nog meer bergtoppen in ' bezit' te nemen.

Ondertussen krijgt de kwestie ook zijn repercussies in Servië. Vorige week kondigde de onbekende Vereniging van Montenegrijnen in Servië aan in Vojvodina een Montenegrijns-orthodoxe kerk te gaan bouwen. Servisch minister van religie Milan Radulovic reageerde een paar dagen later met de korte mededeling dat daarvan geen sprake kan zijn. ,, Vanuit het oogpunt van kerkelijke wetgeving bestaat de Montenegrijnse kerk niet, dus kan ze ook niets bouwen#, liet hij weten. Gezien het vlakke karakter van deze streek in het noorden van Servië lijkt een nieuwe stunt met een helikopter er ook niet in te zitten.