Kan Europa eindelijk de last der beschaving aan?

Houdt deze redenering stand? De opkomstcijfers bij de verkiezingen voor het Europees Parlement tonen aan dat de publieke betrokkenheid bij het project Europa niet groot is. Vanaf de eerste verkiezingen in 1979 was die opkomst in de lidstaten gemiddeld 43 procent. Nederland zit daar de laatste jaren ver onder. Vijf jaar geleden kwam iets minder dan 37 procent op. Op zijn beurt is het Europees parlement nog altijd weinig herkenbaar, laat staan het brandpunt en vliegwiel van breed politiek debat.

Daar staat tegenover dat het debat óver Europa door de krediet- en schuldencrisis sterk aan intensiteit heeft gewonnen. Eigenlijk is er voor het eerst sinds de Europese integratie in 1951 van de grond kwam, sprake van een Europees bewustzijn, al is dat vermoedelijk sterker negatief dan positief geladen. Voordien heerste er vooral onverschilligheid, nu is er ten minste het besef dat we in één Europese ruimte verkeren met Grieken, Spanjaarden en Portugezen.

Liberale democratie als model
Veertig jaar geleden zuchtten deze volkeren nog onder dictatoriale regimes, nu maken zij met 25 andere naties deel uit van een democratische rechtsgemeenschap, die culturele verscheidenheid en individuele rechten beschermt. Hetzelfde geldt voor de volkeren in Midden- en Oost-Europa, die tot 1989 onder de knoet van de toenmalige Sovjet-Unie leefden. Zij behoren nu tot wat de politiek denker Jacques de Kadt de 'westerse beschaving' noemde.

De Kadt deed dat in 1938 in zijn boek 'Het fascisme en de nieuwe vrijheid'. Daarin beschreef hij dat de organisatie van Europa naar het model van de liberale democratie een dringende noodzaak was. De Eerste Wereldoorlog had bewezen dat het voortbestaan van ongecontroleerde soevereine staten en ongecontroleerde economische machten een dodelijk gevaar vormde. Tegelijk besefte hij dat die organisatie buitengewoon moeilijk zou zijn. Met hun verschillende talen, culturele eigenaardigheden en economische concentraties hebben de Europese staten 'voldoende gemeen om samengaan mogelijk te maken en voldoende verschillen om samengaan zeer moeilijk te maken'.

Een vooruitziende blik dus van deze eigenzinnige sociaal-democraat, die tegelijk voorspelde dat de verwachte nieuwe Duitse poging Europa aan een eenheidsstaat 'naar kazernistisch model' te onderwerpen tot mislukken was gedoemd. In zijn ogen waren de Europese landen alleen te verenigen in een federatief verband, met behoud van een groot deel van hun culturele bijzonderheden, en langs de weg der geleidelijkheid. Het veronderstelt, schreef hij, de bereidheid ten koste van nationale soevereiniteit op te gaan in een groter verband. Die bereidheid tot vereniging van Europa zag hij eind jaren dertig nergens, 'ofschoon het inzicht dat die vereniging nodig is, vrij algemeen aanwezig is'.

'Lasten der beschaving'
In de naoorlogse periode is dit inzicht, tezamen met de behoedzaamheid jegens culturele eigenaardigheden, lang leidend geweest bij de opbouw van een Europese gemeenschap. Maar de ratio van de vereniging ondervindt groeiende weerstand door stokkende economische groei, vermeende culturele bedreigingen, ontsporing van financiële machten en als onvoldoende ervaren slagvaardigheid van de liberale democratie. Het compromis, door De Kadt gerekend tot 'de lasten der Westerse beschaving' die moeilijk zijn te dragen, is door de polarisatie steeds lastiger te vinden.

In Nederland hebben VVD en PvdA het verdachte midden op een onorthodoxe wijze overbrugd door een uitruil van standpunten en mobilisatie van de kleinere partijen in het centrum. Met deze kunstgrepen hopen Rutte en Samsom de politieke stabiliteit te herstellen. Maar er is meer nodig om het vervaarlijke gerommel onder de beschaving de baas te worden.