Joris Luyendijk: 'Brexit is een zegen voor de EU'

Tegen hun eigen korte- en langetermijnbelangen in, heeft vorige week een kleine meerderheid van Britse kiezers ervoor gekozen de EU te verlaten. Democraten in heel Europa zijn geschokt en verward. Ze zouden moeten juichen. Sinds Margaret Thatcher er in de jaren tachtig mee begon, hebben Britse regeringen een dubbel spelletje gespeeld: wel de lusten van de EU maar niet de lasten, en intussen van binnenuit de club ondermijnen, chanteren en zwartmaken. Hier zijn we nu vanaf.

Om te zien waarom de Brexit goed nieuws is, moeten we niet de leugens van het Vertrek-kamp bekijken, maar de argumenten van het Blijf-kamp. Het gaat om de belofte van de 'blijvers' dat de EU nooit meer zal worden dan een markt. Angst voor verlies van soevereiniteit is onterecht, benadrukten zij, want ieder nieuw initiatief in die richting zou door het Verenigd Koninkrijk worden gevetood.

Laat dit even inzinken. Om ooit effectief en werkelijk democratisch te worden, moet zowel de EU als de eurozone ingrijpend worden verbouwd. Waar 'Europese samenwerking' is uitgelopen op Europese homogenisering en onnodige centralisering betekent dit het teruggeven van bevoegdheden aan regionale of nationale overheden. In andere gevallen moet er misschien juist meer macht naar het Europese niveau - wanneer dit echte democratie mogelijk maakt en de macht van het bedrijfsleven kleiner maakt.

Eurofobe politici
Had Blijf vorige week het referendum gewonnen dan was de EU de gijzelaar geworden van Britse sabotage. Toekomstige Britse premiers zouden iedere fundamentele hervorming die een soevereiniteitsoverdracht inhield torpederen, met het terechte argument dat de Britse kiezer enkel had gekozen voor de huidige EU. Ook zouden ze steeds nieuwe opt-outs, concessies en een 'speciale status' eisen - vanuit het zelfbeeld dat lidmaatschap een Britse gunst is aan de EU. De Britse pers en eurofobe politici als de openlijke racist Nigel Farage zouden doorgaan met hun smaadcampagnes, daarmee ons imago bij Amerikanen en Engels sprekende Aziaten, Afrikanen en Russen verder beschadigend.

Het probleem met de Britten was niet dat ze kritisch waren over de EU. Het probleem was dat ze niet te goeder trouw zijn geweest, en bovendien handelden op basis van waandenkbeelden. Anders dan de rest van continentaal Europa heeft het Verenigd Koninkrijk zich nimmer verzoend met de eigen irrelevantie. Daarom weigert het soevereiniteit te delen. Een meerderheid lijkt werkelijk te denken dat het land opnieuw een wereldmacht kan zijn - als die 'ketens' van het EU-lidmaatschap maar worden afgeworpen.

Britten klagen voortdurend dat de EU 'onhervormbaar' is. Als je er dan op wijst hoeveel de afgelopen jaren is veranderd en hervormd, blijkt wat ze bedoelen met 'hervormingen'. De meeste Europeanen gebruiken 'hervormen' in de betekenis van: het eindelijk democratisch maken van de gedeelde soevereiniteit. Britten bedoelen met 'hervormingen' het terugdraaien van die soevereiniteitsoverdracht. Daarom zou het Britse lidmaatschap vroeg of laat toch zijn vastgelopen.

Niet enkel een markt
Waarmee we op het idee van de EU als 'enkel een markt' komen. Dit is een desastreuze opvatting. Markten zijn geen neutrale arrangementen maar altijd politieke constructies. Neem de vraag of farmaceuten anti-depressiva direct aan burgers kunnen verkopen. In Europa mag dat niet, in de VS wel. Beiden zijn 'markten', maar de gevolgen van dit verschil zijn enorm. Denk aan milieunormen, genetische manipulatie, mededingingsrecht (wanneer is iets oneerlijke concurrentie?) en aan de prioriteiten bij vervolging van schending van intellectueel eigendom. Om maar te zwijgen van de vraag wat überhaupt een markt moet zijn: onderwijs, zorg, gevangenissen?

Als we zulke beslissingen overlaten aan EU-technocraten verliezen we de greep op onze samenleving, en geven die aan de lobby's van grote bedrijven. Want die hebben toegang tot de technocraten. In de EU van nu opereren grote banken en multinationals op het Europese niveau, terwijl democratisch legitieme en daarmee krachtige politiek vrijwel uitsluitend op het nationale niveau plaatsvindt. Zo kunnen grote bedrijven landen tegen elkaar uitspelen in een race to the bottom, zoals we zien in de lage belastingtarieven.

Tegenmacht
Is dit de EU die we willen? Of bouwen we een krachtige want met een duidelijk democratisch mandaat opererende tegenmacht? In het laatste geval is er werk aan de winkel. We hebben als Europeanen nu een hof, een parlement en een munt, maar geen publieke opinie waarin we kunnen debatteren wat we met deze instrumenten willen.

Misschien gaat de vorming van een Europese demos onze krachten te boven. Maar wat zijn de alternatieven? Een EU waar bedrijven almaar machtiger worden en een eurozone die Zuid-Europa naar de afgrond duwt? Of geven we het op, ontmantelen we het hele bouwwerk en trekken we ons terug in onze eigen machteloze landjes?

Een kleine minderheid in Groot-Britanie wilde meebouwen, maar de mainstream plus vrijwel de hele elite absoluut niet. Laat Europa in de onderhandelingen met de Britten nu keihard de eigen belangen veiligstellen, en ze dan het allerbeste toewensen. Ze staan er vanaf nu alleen voor.