Johannes Witteveen Ik ben niet eenzaam, God is hier

I Gij zult geen andere goden voor mijn aangezicht hebben
"Het is belangrijk dat iemand die gelooft voor zichzelf één godsbeeld heeft, daar een diepe relatie mee opbouwt, ervoor buigt, zich eraan overgeeft en er hulp, troost - of wat het ook moge zijn - bij zoekt, maar het moet er niet toe leiden dat hij gaat denken dat je niet op een andere manier over die Ene zou mogen nadenken. Ieder mens maakt zijn eigen godsideaal, maakt zich er een eigen voorstelling van, dicht het wellicht andere kwaliteiten toe - die in feite naar hetzelfde wijzen. Het heeft geen zin om elkaar te bestrijden, want de Goddelijke werkelijkheid, waar het uiteindelijk om gaat, stijgt boven alle vormen, boven al ons denken uit. Het is zoiets geweldigs dat het niet in woorden te beschrijven is.

Ik ben een soefi, aanhanger van het universeel soefisme dat door Inayat Khan in 1910 naar het Westen werd gebracht. Wij noemen het universeel om ons te onderscheiden van het islamitisch soefisme dat vaak met de mystiek van de islam wordt vereenzelvigd. Nu is alle mystiek eenmakend, maar waar wij de eenheid van alle religies zien, houden verschillende stromingen, en zelfs sommige soefi-ordes in de islam juist vast aan de vorm en daar komt het fundamentalisme uit voort. In feite doen joden exact hetzelfde, in hun strijd om Palestina. Tijdens onze erediensten steken wij met één kaars, die het goddelijk licht voorstelt, zes kaarsen aan; voor elke grote religie één.

We lezen uit alle heilige boeken en werken ook met andere religies samen omdat wij verschillende wegen naar hetzelfde doel van de innerlijke verlichting zien. Je zou, dat ziet u goed, het universeel soefisme de ultieme oecumenische godsdienst kunnen noemen. De religies zijn er al, maar wij proberen er nieuw licht - juister gezegd: het oorspronkelijke licht - op te werpen. Ik geloof dat de mensheid eraantoe is om het leven universeler te begrijpen en daardoor in staat is een harmonischer relatie tussen religies te scheppen."

II Gij zult u geen gesneden beeld maken noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is
"Wij zeggen niet dat je geen beelden mag hebben, we zeggen alleen dat het niet in de weg mag staan van de innerlijke relatie met die Ene. Het Godsbeeld moet niet vast zijn, het moet bewegen naar gelang je eigen geestelijke ontwikkeling en de situatie waar je in verkeert. Die Ene is almachtig, aldoordringend en alomtegenwoordig, maar tegelijkertijd - en dat is merkwaardig - verborgen, bedekt door de uiterlijke wereld, door al die dingen waar wij ons mee bezig houden. Het is onze opdracht die bedekkingen weg te nemen zodat we contact krijgen en ons hart kunnen openen voor de Goddelijke werkelijkheid.

In hoeverre je steun krijgt als je het moeilijk hebt, of leiding krijgt als je niet weet hoe je moet gaan, hangt af van de oprechtheid en de diepte van het gebed. Hoe minder je vasthoudt aan het ego, hoe dieper het kan gaan. Als je bidt voor een diep verlangen, zal dat zeker worden verwezenlijkt, zij het niet onmiddellijk. Het kan een hele tijd duren. Dat vraagt geduld. En overgave. Aanvaard dat het komt op de wijze waarop het komen moet."

III Gij zult de naam van de Here, uw God, niet ijdel gebruiken
"De naam van de Ene is voor mij een heilige naam, of het nou God is of Allah. Indien u die naam in mijn bijzijn ijdel gebruikt, vind ik dat vervelend maar het zou niet tot mij doordringen. Het zou mij vooral verdriet doen dat u zichzelf schade toebrengt. Ik begrijp het wel als iemand tegen een bepaalde religie tekeer wenst te gaan, maar toch niet tegen God? Ik verbaas mij over mensen die zich afvragen hoe de goede God zoveel vreselijke dingen, zoveel leed en pijn, kan toestaan in de wereld. Ze draaien de zaak helemaal om: het is niet God, maar het ego van de mensen dat dat doet. Wij zijn als vrije en verantwoordelijke mensen gemaakt. God heeft ons die vrijheid bewust gegeven, ook om verkeerd te doen. Het is de keuzevrijheid die voor bewustwording zorgt en ons leven zinvol maakt."

IV Gedenk de sabbatdag, dat gij die heiligt, zes dagen zult gij arbeiden en al uw werk doen; maar de zevende dag is de sabbat van de Here uw God, dan zult gij geen werk doen
"Dit vind ik een prachtig gebod omdat het op een duidelijke manier wijst op het belang van evenwicht tussen activiteit en rust. Je móet tot rust kunnen komen, niet alleen fysiek, maar ook met je denken. Het hoofd leegmaken. Ik doe het iedere ochtend voor het ontbijt en 's avonds voordat ik naar bed ga. Soms lukt het mij om er ook een middagmeditatie aan toe te voegen. Ik concentreer mij op gebeden, herhaal mantra's, en na deze inspanning kan ik, in stilte, tot mystieke ontspanning komen."

V Eer uw vader en uw moeder
"Mijn vaders familie was protestant, maar ik heb nooit de indruk gehad dat die religie veel voor hem heeft betekend. Mijn moeder was een dochter van Floor Wibaut die het katholicisme had opgegeven en lid werd van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij. Ze kwamen via een leerling van Inayat Khan met het soefisme in aanraking en vonden al snel aansluiting in de kleine groep van universele soefi's. Mijn moeder was een voorbeeldige soefi; ze wist als geen ander de harmonie te bewaren in het gezin. Mijn vader, hoewel zeer intelligent, was een emotionele man. Hij was snel geraakt, had diepe gevoelens over allerlei dingen. Zodra mijn moeder een oplossing voor een bepaald conflict had gevonden, gaf hij zich eraan over en liet het los. Ze begrepen elkaar door en door.

Toen ik een jongen was van tien, elf, twaalf, heeft hij een zeer goed contact met mij opgebouwd tijdens de lange wandelingen die wij samen maakten. Doordat hij, als directeur van de dienst Stadsontwikkeling, zo hard werkte, sliep mijn vader slecht en de dokter had hem geadviseerd op zaterdagmiddag een paar uur te gaan lopen. Tijdens die wandelingen, bijvoorbeeld van Rotterdam naar Gouda, vertelde hij mij over zijn leven en zijn werk. Alles heel interessant voor mij. Ik kon hem in veel opzichten uitstekend volgen.

Ziet u die twee schilderijen? Dat zijn mijn ouders. Mijn moeder werd 84, mijn vader 89. Als ik naar die doeken kijk, herinner ik mij hoe mooi ons contact is geweest, hoezeer ik mij door hen gesteund heb geweten. Enfin, dat is het verleden. Voorbij. Niet melancholiek zijn. Daar is ook helemaal geen aanleiding toe want ik heb een prachtig leven gehad. Ik ben nu bezig met mijn autobiografie. Het is prachtig om al die herinneringen nog eens de revue te laten passeren. Door erover te schrijven, heb ik het gevoel gekregen dat ik ze nu voorgoed achter me kan laten."

VI Gij zult niet doodslaan
"Dat is een evident voorschrift, nietwaar? Ik heb onlangs nog een boek gelezen over de Eerste Wereldoorlog. Op één dag kwamen er veertigduizend Engelsen - en waarschijnlijk even zoveel Duitsers - om. Dat is toch onvoorstelbaar? En waar was het mee begonnen? De moord op aartshertog Franz Ferdinand in Sarajevo. Gekwetst nationaal ego. De mens zal niet zomaar veranderen, maar de wereld is wél veranderd. Door de vergevorderde wapentechniek lijkt een oorlog met zoveel slachtoffers uitgesloten, Rusland en Amerika hebben met de strategie van de Mutually Assured Destruction (de erkenning dat bij een atoomoorlog beide partijen de totale vernietiging te wachten staat, AV) de vrede kunnen bewaren. Op den duur zullen China en Noord Korea er ook zo over gaan denken. Piet de Jong (oud minister-president van 1967 tot 1971, AV) zei laatst tegen mij: 'Misschien is het beter om Iran toe te staan die kernbom te ontwikkelen. Israël heeft er al een.' Als ze allebei een bom hebben, zullen ze hem geen van tweeën gebruiken.

Geen grote oorlog meer, Gode zij dank, maar wat je wel ziet, is meer binnenlandse strijd. Nederland heeft bij de Verenigde Naties destijds het idee geopperd om een internationaal leger van beroepssoldaten te vormen dat door de VN op deze 'binnenbranden' kan worden afgestuurd, maar vooralsnog lijken de grote landen er niet voor te zijn omdat ze bang zijn dat daarmee hun macht vermindert. De Verenigde Naties is een betere organisatie dan de Volkerenbond ooit is geweest, er is veel goodwill en alles kan er ter tafel komen, maar de Veiligheidsraad zit, met het vetorecht van de vijf permanente leden, opgescheept met een erfenis van kort na de Tweede Wereldoorlog. Het zou beter zijn als het vetorecht werd geschrapt, maar dat zie ik nog niet zo snel gebeuren."

VII Gij zult niet echtbreken
"De familie van mijn vrouw had Inayat Khan al vroeg leren kennen. Haar vader had wat geld, werkte dus niet, en verhuisde met zijn gezin naar Suresnes, een plaatsje vlakbij Parijs waar Inayat Khan zomerscholen organiseerde. Ze heeft hem op zesjarige leeftijd ontmoet en die gebeurtenis heeft een diepe indruk op haar gemaakt. Zij kreeg een geweldige liefde voor de soefi-boodschap mee, en ontwikkelde zich op een verfijnde manier tot een goede pianiste en componiste. Ik zag haar voor het eerst op een bijeenkomst voor jonge soefi's, in 1946. Hoe kan ik haar voor u beschrijven? Ik vond haar erg mooi. Ze was klein van stuk, slank, hulde zich in een zachte sfeer en had prachtige, lange haren. We moesten om beurten iets over het soefisme vertellen en het trof mij dat wat wij tweeën daarover te zeggen hadden zo uitstekend bij elkaar aansloot. Ja, we vonden elkaar in het soefisme, maar tevens in de liefde; dat kwam tegelijk. Ik had wel eerder een meisje gekend dat ik ook erg lief vond, maar zij was geen soefi, te wereldgericht. En een ander meisje - wel een soefi - met wie ik destijds in kennis werd gebracht vond ik zeer intelligent en ook bijzonder aardig, maar op erotisch gebied deed zij mij helemaal niets.

Mijn vrouw heette Liesbeth, maar haar soefi-naam was Ratan. Dat betekent: juweel. Ik vind het een prachtige naam, die erg goed bij haar past. Ik heb hem altijd gebruikt. Dat wil zeggen: niet in de wereld, natuurlijk. Tegenwoordig zijn er erg veel vreemde namen in omloop, maar toen wij jong waren keek men ervan op. Mijn naam? Karimbakhsh, dat staat voor: the gift of grace. Prachtige naam, maar ik ben ook zeer op Johannes gesteld. Ik geloof dat onze ontmoeting in het goddelijk plan heeft gepast. Ons huwelijk heeft mij enorm geïnspireerd en geholpen om in mijn leven veel voor het soefisme te doen. Ook toen ik zo bezet was door al die maatschappelijke functies, heb ik mij daar, mede dankzij haar begrip en ondersteuning, waar mogelijk mee beziggehouden.

En al die jaren heb ik ook iedere dag de tijd genomen voor soefi-oefeningen. Het was geen huwelijk zonder problemen, want we waren heel verschillende mensen. Ik ben een denker, erg op werk gericht. Zij was een gevoelsmens. Toch hebben wij altijd de harmonie weten te bewaren, als we botsten werd dat uitgepraat. Misschien niet direct, maar dan toch na een tijdje. We zijn, in 57 jaar huwelijk, naar elkaar toe gegroeid, we hebben veel voor elkaar over gehad. En we kregen ook nog eens vier prachtige kinderen. Vijf jaar geleden is zij overleden. Haar leven was volbracht, ik moest haar vrijlaten. Zij gaat verder in haar leven na de dood en ik blijf hier om te proberen nog dichter bij het Goddelijke te komen. Ik ben niet eenzaam. God is hier."

VIII Gij zult niet stelen
"Je mag niet wegnemen wat van een ander is, maar je zou ook het verlangen ernaar niet moeten hebben. Je moet in je hart voelen dat het beter is om eerlijk en vriendelijk te zijn, en anderen te helpen waar dat kan."

IX Gij zult geen valse getuigenissen spreken tegen uw naaste
"Eerlijkheid is heel belangrijk. Je moet goed naar je hart luisteren: hoe voelt het als ik dit wil doen? Het hart is, wat dat betreft, een heel zuiver instrument. Als iets tot disharmonie leidt, voel je dat onmiddellijk. Voor mij is harmonie een belangrijk ideaal geweest. Zelfbeheersing, niet zomaar toegeven aan een impuls van boosheid en proberen de ander te begrijpen. Inayat Khan zegt: 'Een soefi bekijkt alles vanuit twee gezichtspunten. Dat van zichzelf en dat van een ander.'"

X Gij zult niet begeren uws naasten huis; gij zult niet begeren uws naasten vrouw, noch zijn dienstknecht, noch zijn dienstmaagd, noch zijn rund, noch zijn ezel, noch iets dat van uw naaste is
"Mijn carrière is buitengewoon succesvol geweest, maar ik heb steeds, als ik een bepaalde fase had bereikt, losgelaten en mijn hart opengesteld voor een volgende opdracht. Ik ging van het hoogleraarschap - een functie waarin ik eigenlijk het gelukkigst ben geweest - naar de politiek, ben zowel lid geweest van de Eerste als van de Tweede Kamer, was twee keer minister, eenmaal vicepremier en daarna directeur van het Internationaal Monetair Fonds; allemaal taken die ik heb mogen uitvoeren. Nee, de status is nooit van belang geweest.

Ik heb altijd de betrekkelijkheid van mijn eigen ideeën ingezien en geprobeerd om zo ver mogelijk meester te blijven over het ego. Dat gold ook voor mijn gedachten over het oplossen van de economische crisis. Ik schreef een artikel voor The Financial Times ('A bigger, bolder fund can stop the crash', FT, 22 augustus 2011, AV) en liet het aan anderen over wat ermee zou worden gedaan. Eerst kreeg ik nauwelijks reacties, maar toen er een uitnodiging van het IMF kwam om als special guest op de jaarvergadering te verschijnen wist ik dat mijn verhaal toch ergens was opgepikt. Om mijzelf nuttig te maken en er niet zomaar een beetje rond te hoeven lopen, had ik een afspraak geregeld met de huidige directeur van het IMF, mevrouw Lagarde en enkele delegatieleden. Eenvoudig gezegd heb ik haar gewezen op een manier waarop het IMF zou kunnen helpen bij het oplossen van de crisis. Het is geen Europees probleem, de hele wereld wordt er door beïnvloed. Het IMF kan zelf, uit eigen middelen, helpen, maar men zou ook landen met overschotten - zoals China, Brazilië, India en de rijke Arabische oliestaten - moeten vragen bij te springen.

Het IMF is een fonds, dus er is altijd een evenwicht; als er aan de ene kant een tekort is, moet er aan de andere kant een overschot zijn. Een volstrekt logisch idee. En ik had het gevoel dat mevrouw Lagarde het zeer met mij eens was. Er bleek in het IMF en in ministersvergaderingen al veel over mijn artikel in The Financial Times gesproken te zijn. Later ben ik ook bij onze minister van financiën, De Jager, langsgegaan met mijn verhaal. Hij zei: 'Ik geloof dat het een goede oplossing is en ik zal proberen mijn Europese collega's er warm voor te maken.' Tot zover ging mijn bijdrage. Verder moet ik mij er niet meer mee bezighouden.

Dit wilde ik u, in dat verband, nog meegeven: je moet eerst iets leren en vervolgens zul je het moeten ontleren. Dat wil niet zeggen dat je het kwijtraakt, maar het moet je niet in de weg staan. Het kan niet anders dan dat een mens verzamelt in zijn leven. Enerzijds is er de rijkdom die je meeneemt naar een volgend leven, anderzijds moet je alles loslaten om helemaal van het Goddelijke vervuld te raken. Dat is niet iets wat je op twee momenten van meditatie voor elkaar kunt krijgen; je moet ook proberen om in de loop van de dag op het Goddelijke afgestemd te blijven. Dat kan moeilijk zijn. Het leven komt de hele tijd op je af, en het sleept je mee. Tot rust komen, het evenwicht bewaren en in harmonie zijn: dat is de kunst van het leven."

www.trouw.nl/tiengeboden

Voor eerdere afleveringen van de Tien Geboden

undefined