Jezelf zijn, dat is pas romantisch

Amsterdam, 2014. We treffen filosoof Hans Kennepohl in Restaurant 1e Klas op het Amsterdamse Centraal Station. Dat komt mooi uit. Het is typisch zo'n gelegenheid die we in deze tijd koesteren, meer dan ooit tevoren. Het interieur is nog goeddeels in de oorspronkelijke staat. En de obers zien eruit zoals obers eruit horen te zien: wit overhemd, gilet, zwarte pantalon. Het etablissement ademt, kortom, een authentieke sfeer. Dus vinden we het mooi. Want wij zijn romantici.

En wij niet alleen. Volgens Kennepohl (1967) is de complete huidige samenleving zo sterk beïnvloed door de romantische beweging die tweehonderd jaar geleden ontstond, dat we het overal in terug kunnen zien. Zijn boek 'Wij zijn nog nooit zo romantisch geweest' puilt uit van de voorbeelden: van onze visie op het onderwijs via onze voorliefde voor ambachtelijk brood tot aan onze kritische houding tegenover moderne technologie.

Het kernwoord is authenticiteit, maar bovenal gaat het bij de romantiek over onszelf, het eigen ik, het individu. "De romantiek kennen is jezelf kennen", aldus Kennepohl.

Heeft u een voorbeeld uit de actualiteit waaruit blijkt dat we, zoals u het zou zeggen, nog nooit zo romantisch zijn geweest?
"Laatst ging het in 'De Wereld Draait Door' over de overname door Facebook van een virtual reality-bril, de Oculus Rift. Alexander Klöpping vertelde dolenthousiast over de mogelijkheden van die bril, maar Matthijs van Nieuwkerk was kritisch; als je buiten zo'n bril op hebt en je zit in een park op een bankje, dan zie je je omgeving niet en mis je misschien die mooie vrouw die naast je komt zitten. Een authentiek mens van vlees en bloed. Deze kritiek hoor je elke keer bij de introductie van nieuwe media: Al die moderne techniek trekt mensen weg in een fantasiewereld.

"Het is maar de vraag of dat waar is. Uit onderzoek blijkt dat de whatsappberichtjes van jongeren hen niet in een 'virtuele wereld' trekken, maar in de meeste gevallen aanleiding zijn tot fysieke ontmoetingen.

"Een ander voorbeeld is het succes van de roman 'De vlammenwerpers' van Rachel Kushner, over een jonge kunstenares die naar New York trekt, waar zij samen met andere kunstenaars probeert om de grenzen tussen leven en kunst te vervagen. Kunstenaars die naar de grote stad trekken om daar hun vrije geest achterna te reizen, dat is pure romantiek."

En die romantiek, dat is onze nieuwe collectieve religie geworden, stelt u. Toch keken onlangs ruim drie miljoen mensen naar 'The Passion'. Die massale belangstelling voor de oude religie staat toch lijnrecht tegenover uw stelling?
"De vraag is: hoe beleven mensen 'The Passion'? Ik denk: vooral als spektakel, een show. En juist omdat het zo'n oud verhaal is, heeft het natuurlijk heel sterk iets authentieks, waarmee we toch weer bij de romantiek zijn beland. Als er een dominee in het zwart zou zijn opgestaan in die uitzending, die een collectieve moraal zou voorschrijven, dan zou dat nooit zo aan zijn geslagen en waren de meeste mensen waarschijnlijk afgehaakt."

Wat verstaat u eigenlijk onder 'romantisch'?
"Simpel gezegd: het sleutelwoord is authenticiteit. En die is vooral belangrijk voor je eigen persoon, voor jezelf. Als er iets romantisch is, dan is het 'jezelf zijn'. Zo is het doel van de romantische liefde uiteindelijk om jezelf te zijn bij je geliefde. Ik noem in mijn boek vier kenmerken voor de romantiek: dat de mens van nature goed is, dat ieder mens uniek is, authentiek, dat we onze moraal afmeten aan ons gevoel en dat er ruim baan moet zijn voor onze fantasie, de verbeeldingskracht waarmee we onze eigen wereld kunnen scheppen.

"Een treffend voorbeeld uit de Romantiek als kunststroming, is het schilderij 'Wanderer über dem Nebelmeer' van Caspar David Friedrich uit 1817-1818. De man op de punt van die rots kijkt contemplatief vooruit over dat landschap. Zo komt hij tot zichzelf, hij wordt rustig en maakt contact met zijn binnenste, net zoals wij dat tegenwoordig min of meer beleven tijdens natuurwandelingen."

Waarom vallen we juist terug op die periode? Het jaar 1817 ligt toch ver achter ons.
"We vallen niet terug, het is al die tijd al aan de gang, het zet zich voort.

"Het is ook zeker geen flauw modeverschijnsel. Neem de burn-out. Een vriend van mij heeft dat nu, kan zichzelf niet meer zijn in zijn werk. Hij doet al jarenlang hetzelfde werk waardoor het saai is geworden en de paar leuke collega's met wie hij contact had zijn onlangs vertrokken. Hij valt daardoor stil, heeft het moeilijk, terwijl het een heel vrolijke, sociale kerel is en een harde werker. Hier wreekt zich zijn romantische houding: hij doet iets wat niet bij hem past. Hij volgt zijn hart niet en dat breekt hem dus op. Het is een voorbeeld van vervreemding."

Nemen we onszelf niet gewoon in de maling met deze levensbeschouwing? Neem die authenticiteit. Die ambachtelijke bakkerijen die we uit de grond stampen lijken in niets op de bakkerswinkels uit grootmoeders tijd. De romantische versie 2014 is een gekunsteld concept.
"Albert Heijn voert het eigen merk 'Brood met Passie'. Dat staat dan in mooie, zogenaamd handgeschreven letters op de verpakking, met blote handen die het deeg kneden en zo. Er komt geen machine in beeld. Terwijl dat natuurlijk niet de werkelijkheid is. Het is dus soms in de maling nemen, ja.

"Maar ik geloof niet dat het alleen maar onzin is. Ik koop zelf ambachtelijk brood bij een speciale bakker en geloof het of niet maar dat is écht lekkerder.

"Ik ben over het algemeen positief over romantiek. De individualisering van de samenleving leidt tot een gelukkiger leven. Daar is zelfs wat onderzoek naar gedaan. In noordelijke, individualistischer en dus romantischer ingestelde landen schijnen mensen gelukkiger te zijn dan in zuidelijke, meer collectief ingerichte landen.

"Tegenwoordig is het juist romantisch om af te geven op de geïndividualiseerde samenleving, waarbij zuidelijke, collectief ingestelde landen worden geïdealiseerd: Italiaanse families die aan lange tafels gezellig samen eten. Maar in een collectieve maatschappij is het veel moeilijker om jezelf te ontplooien, er is veel sociale druk.

"Individualisering staat niet gelijk aan egoïsme. Want elke romantisch ingestelde ouder wil toch het liefst dat zijn kind zichzelf ontplooit op zijn eigen, unieke manier?"

Ander voorbeeld. Bij talentenjachten op tv prijst de jury kandidaten die 'zo lekker dicht bij zichzelf' zijn gebleven. In werkelijkheid zijn het - vaak slechte - kopieën van juist de ánder.
"Om uit te drukken dat je authentiek bent, moeten mensen ook snáppen dat je authentiek bent. Daarom imiteren de kandidaten in die programma's bekende voorbeelden, artiesten voor wie ze vaak een grote bewondering hebben, die iets hebben wat zij ook zouden willen. Als het goed is zijn dat dus wél bekende voorbeelden die bij hen passen. De mens is een sociaal wezen."

Daarbij, zegt Kennepohl, is de romantiek zó sterk de maatschappelijke norm geworden dat zelfs zaken die doorgaans gezien worden als onromantisch, verdedigd worden met romantische argumenten.
"Ik herinner mij een uitzending van 'De Wereld Draait Door' waarin Theo Maassen kritiek had op Patricia Paay, die ook aan tafel zat, omdat zij naakt in de Playboy stond op haar zestigste. Maassen associeerde het naakt van Paay met necrofilie en noemde haar een aandachtsjunk. Maar Paay redde zich er goed uit. Met een romantisch argument. Ze zei niet: ik doe dat voor mijn business of ik kan niet leven zonder aandacht. Nee, ze zei: ik doe het voor mezelf."

Zo komen we overal mee weg.
"Dat is ook een belangrijke reden dat de romantiek zo populair is. Er is geen ideologie die het individu zo vrij laat als de romantiek. We kunnen er alle kanten mee op. Je ziet ook dat de romantiek zaken romantiseert waar ze in principe op tegen is. Apple-topman Steve Jobs gaat niet zozeer de geschiedenis in als een dominante zakenman op jacht naar geld, status en macht, maar als een eigenzinnig, onafhankelijk creatief brein, een visionair. Dat is een romantisch imago, het archetype van de geniale kunstenaar."

Heeft u nog meer verklaringen voor onze hang naar het romantische?
"We hebben ook de mógelijkheid om romantisch te zijn. Er heeft een secularisatie plaatsgevonden en we zijn welvarender. Romantiek was aanvankelijk iets voor de elite.

"Hoe dat veranderd is kun je goed afmeten aan het fenomeen trouwen. Aan het begin van de twintigste eeuw had je in de Verenigde Staten het verschijnsel 'calling'. Dan ging je als huwelijkskandidaat op de thee bij de ouders van je mogelijke partner. Er samen tussenuit knijpen was er niet bij. Nog voor de Tweede Wereldoorlog werd calling al 'dating'. Toen gingen stellen al wel samen een dagje de natuur in. Dat had ook te maken met de opkomst van de auto. De techniek en de welvaart heeft de romantiek in een stroomversnelling gebracht - vooral na de Tweede Wereldoorlog toen de jeugdculturen opkwamen, toen jongeren over tijd en geld beschikten om een eigen cultuur te ontwikkelen."

Is de romantiek een wereldwijd verschijnsel?
"In Japan en China is het collectief veel sterker en is zelfontplooiing minder belangrijk, maar ook daar zie je het kantelen. Waar je vroeger hele bussen met Japanners door de stad zag lopen met een fotocamera in de hand, zie je nu veel vaker dat ze als stelletjes door de straten trekken om de stad écht te beleven. Er zit beweging in. De aantrekkingskracht van het romantische ideaal is mogelijk universeel."

In uw boek constateert u dat de romantiek op één terrein het onderspit lijkt te delven: het typisch Nederlandse ideaal van het thuisbevallen. Dat schijnt toch niet zo'n heel goed idee te zijn met die relatief hoge babysterfte. Ziet u meer aanvallen op de romantiek?
"De verrechtsing van de samenleving is minder romantisch, omdat die ervan uitgaat dat de mens van nature slecht is: minder buurtwerkers, maar meer blauw op straat. En de overdaad aan technologie gaat het ons in de verre toekomst misschien moeilijk maken om ons romantische ideaal te blijven najagen. Als mensen een genetisch gemodificeerd karakter hebben, wat is authenticiteit dan nog? Maar een eventuele neergang maken wij zelf niet meer mee, denk ik. Zo lang wij leven blijven we romantici."

Wie is Hans Kennepohl?
Hans Kennepohl (1967) is artistiek leider van het Rotterdamse debatcentrum Arminius en eigenaar van het Amsterdamse bureau Serious Culture dat zich bezighoudt met maatschappelijke ontwikkelingen, wetenschap, kunst en filosofie.

Voor museum Twentsewelle organiseerde Kennepohl een expositie over schoonheidsidealen, veroudering en medische technologie.

In deze krant schreef hij over plastische chirurgie: dat is geen modern bewijs van een vervallen cultuur, maar al zo oud als de mensheid. Hij reageerde hiermee op Sunny Bergmans documentaire 'Beperkt Houdbaar'. Hans Kennepohl studeerde filosofie en sociale geografie en was jarenlang voorzitter van het filosofisch café Felix & Sofie in Amsterdam.

Hans Kennepohl: Wij zijn nog nooit zo romantisch geweest. Lemniscaat, Rotterdam. 230 blz. € 19,95