Is verplicht vaccineren dé oplossing voor de uitbraak van mazelen?

Frankrijk gaat elf vaccinaties voor zuigelingen verplicht stellen, waaronder het vaccin tegen mazelen. De regering vindt de omstreden maatregel nodig omdat Fransen zich steeds minder laten inenten. Tegen mazelen is nog maar 75 procent ingeënt, terwijl voor een goede bescherming van de bevolking een vaccinatiegraad van 95 procent nodig is. De mazelen zijn daardoor terug in het land, met sinds 2008 al meer dan 24.000 zieken en tien doden.

Niet alleen Frankrijk kiest voor een strenger vaccinatiebeleid. Ook Italië wil vanaf komend schooljaar tien vaccins verplicht stellen, waaronder dat tegen mazelen. Afgelopen vrijdag ging het parlement akkoord met de nieuwe wet, inclusief een registratieplicht voor niet-ingeënte kinderen en een boete van 500 tot 1000 euro voor weigerachtige ouders. Bovendien mogen ongevaccineerde kinderen voortaan niet meer naar de opvang. Een plan om weigerouders uit de ouderlijke macht te zetten is gesneuveld, evenals een boete die opliep tot 7500 euro.

Opmars mazelen

De reden waarom diverse landen hun wetgeving aanscherpen, is dat de mazelen sinds vorig jaar bezig zijn aan een opvallende opmars, met uitbraken in diverse Europese landen. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) meldde deze maand dat er in één jaar 35 Europeanen zijn overleden aan de vermijdbare infectieziekte. De organisatie spreekt van een 'onaanvaardbare tragedie'.

Roemenië is het zwaarst getroffen. Daar kregen de afgelopen twaalf maanden ruim 7000 mensen de mazelen; 31 stierven eraan. De Roemeense regering beweert dat de toestand inmiddels onder controle is dankzij een massale inhaalvaccinatie, maar het Europese Centrum voor Ziektepreventie en -beheersing (ECDC) meldt in het land nog steeds honderden nieuwe ziektegevallen per week.

Als tweede op de ranglijst hebben ook de Italianen het zwaar te verduren. Zij telden tot half juli al 3.672 patiënten, ruim zeven keer zoveel als in dezelfde periode vorig jaar. Er vielen twee doden, onder wie een 6-jarig jongetje. Een eind verderop, in Portugal, bezweek onlangs een 17-jarige vrouw aan mazelen.

Bij onze Duitse buren overleed in mei een 37-jarige moeder in Essen aan de ziekte. Duitsland wil het vaccinatiebeleid daarom aanscherpen. Er ligt nu een wetsvoorstel waarin kinderdagverblijven de autoriteiten moeten waarschuwen als ouders niet met hun kind bij de Duitse variant van het consultatiebureau zijn langs geweest voor een vaccinadvies. Duitsland debatteerde eerder ook over een prikplicht, maar dat vonden parlementariërs een te grote schending van de lichamelijke integriteit en een aantasting van de ouderlijke verantwoordelijkheid.

Verplichte vaccinaties zijn geen zeldzaamheid. Een wetenschappelijk overzicht uit 2012 laat zien dat veertien Europese landen ten minste één vaccin verplicht stellen. Vooral Oost-Europese landen kiezen vaak voor dwang. België kent eveneens een verplichte polioprik en in Frankrijk en Italië waren ook al enkele vaccinaties verplicht (respectievelijk drie en vier). Veel landen hebben een mengvorm van verplichte en vrijwillige vaccinaties.

Handhaving?

Maar helpt zo'n plicht nou echt? Dat is vreemd genoeg niet duidelijk, zegt Hans van Vliet, hoofd van het Nederlandse rijksvaccinatieprogramma bij het RIVM. "Het probleem is dat elk land het op zijn eigen manier doet, wat vergelijken lastig maakt." De Verenigde Staten kennen bijvoorbeeld wel een plicht, maar met een heleboel per staat verschillende uitzonderingen, bijvoorbeeld wegens religieuze of principiële bezwaren. Andere verplichtende landen doen weinig aan controle en handhaving, zodat hun dwang weinig voorstelt.

"In geen enkel land worden mensen echt gedwongen tot vaccinatie", zegt Van Vliet. "Overheden beperken zich over het algemeen tot een beetje 'duwen en trekken'. In de praktijk blijf je afhankelijk van de medewerking van ouders. Je ziet daarom nergens een vaccinatiegraad van 100 procent."

Of een plicht bevorderlijk is voor de vaccinatiegraad, hangt volgens Van Vliet ook af van de cultuur in een land. In autoritaire staten vinden mensen het misschien acceptabel. Maar in Nederland, waar onlangs nog grote ophef ontstond over het verplichte karakter van het nieuwe donorregister, ligt dat waarschijnlijk anders. Zweden besloot in mei overigens om geen plicht in te voeren, niet eens uit principe, maar gewoon omdat het land met een vaccinatiegraad van 96 procent geen reden heeft om iets te veranderen.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Het risico van een harder beleid is dat het extra weerstand oproept en contraproductief werkt. Dat dreigt nu in Australië. Ouders verloren daar al eerder het recht op bepaalde toelages als ze hun kind niet laten vaccineren, en desondanks is slechts 91 procent van de peuters volledig ingeënt. De Australische premier Malcolm Turnbull wil het beleid daarom nog verder aanscherpen. Wat hem betreft blijven ongevaccineerde kinderen voortaan weg uit kinderdagverblijven en de voorschoolse opvang. Tegenstanders verwijten hem nu 'chantage' en een 'dictatuur', wat het imago van vaccinatie nog verder schaadt.

Ook veel Italianen en Fransen hebben moeite met de nieuwe vaccinatieplicht. In Italië zijn wekenlang duizenden mensen de straat op gegaan. En uit een enquête die het peilbureau Oxoda afgelopen week publiceerde, blijkt dat de helft van de Fransen het verplichte karakter afwijst. Vier op de tien ondervraagden vrezen sowieso dat vaccins meer gezondheidsrisico dan bescherming opleveren. Vooral vrouwen, jongeren en laagopgeleiden blijken argwanend.

Kwestie van solidariteit

De Franse minister van volksgezondheid Agnès Buzyn zegt dat ze zelf ook een hekel heeft aan dwang. Toch vindt ze het nu nodig. Een vaccinatie haal je namelijk niet alleen voor jezelf, redeneert Buzyn, maar ook voor de gemeenschap. Het is een kwestie van solidariteit: als minimaal 95 procent van de inwoners zich laat inenten, ontstaat er een buffer van immune mensen waardoor ziekteverwekkers nauwelijks nog kunnen circuleren. Niet-gevaccineerde mensen en personen met een verzwakte afweer profiteren van die groepsbescherming mee. Omgekeerd brengt een lage vaccinatiegraad grote massa's tegelijk in gevaar, onder wie ook ingeënte individuen bij wie het vaccin minder goed is aangeslagen.

Voorlopig wil de Franse minister de uitgebreide vaccinatieplicht invoeren voor een periode van vijf à tien jaar. Als de epidemie van mazelen daarna is geweken en de mentaliteit is veranderd, kan de plicht er weer af.

Anders dan haar Italiaanse collega vindt Buzyn boetes te ver gaan. Ze overweegt eerder enige coulance, in de vorm van een bezwaarclausule waarbij ouders schriftelijk de verantwoordelijkheid erkennen voor het geval dat hun niet-ingeënte kind ziek wordt. Weigeren mag dan toch, maar alleen in het volle besef van de risico's. De minister hoopt dat ouders zich zo nog eens achter de oren zullen krabben.

In Nederland blijft het een vrijwillige keuze

Nederland kent geen vaccinatieplicht voor zuigelingen en kinderen. De regering heeft in het verleden wel herhaaldelijk overwogen om er een in te voeren, na polio-epidemieën in de jaren ’70 en ’90. Maar fysieke dwang zou te heftig uitpakken en mogelijk contraproductief werken, was de vrees.

Vaccinaties zijn hier dus vrijwillig. Daarom mogen kinderdagverblijven ongevaccineerde kinderen niet zomaar de toegang weigeren. Dit mag alleen tijdens een duidelijk verhoogd risico, zoals bij een epidemie, en dan hooguit kortdurend. Minister Edith Schippers van volksgezondheid wil dit zo laten, schreef ze begin deze maand in een brief aan de Tweede Kamer. Een wet die het toestaat om ongevaccineerde kinderen structureel te weren zou volgens haar leiden tot discriminatie op basis van godsdienst of levensbeschouwing.

In haar brief torpedeert Schippers ook een breed gedeelde wens. Veel ouders willen dat crèches worden verplicht om hun vaccinatiegraad bekend te maken. Ouders kunnen dan eventueel een in hun ogen veiligere opvangplek zoeken. Maar volgens Schippers zou zo’n openbaar systeem met een meldplicht de privacy te veel in gevaar brengen. Ze verwacht bovendien dat de gezondheidswinst klein zou zijn, al erkent ze dat het vaak de bewust niet-gevaccineerde kinderen zijn die bijvoorbeeld het zeer besmettelijke - en potentieel dodelijke - mazelenvirus op een crèche of school introduceren. Een verder bezwaar is volgens de minister dat ouders makkelijk kunnen liegen over de vaccinatie, wat de registratie in de praktijk bemoeilijkt.

In tegenstelling tot diverse andere Europese landen scherpt Nederland het vaccinatiebeleid en de registratie daarom nu niet aan. De noodzaak is hier ook minder groot, want bij ons heerst op het moment geen mazelenepidemie. Overigens kun je er wel ‘min of meer de klok op gelijk zetten’ dat er om de tien jaar zo’n uitbraak voorbijkomt, zegt Hans van Vliet, hoofd van het rijksvaccinatieprogramma bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).

De laatste mazelenepidemie in Nederland was in 2013 en 2014. De getroffenen waren vooral ongevaccineerde, orthodox-protestantse schoolkinderen; er viel één dode. In 2008 was er een veel kleinere uitbraak, toen vooral onder kinderen van antroposofische prikweigeraars.

De vaccinatiegraad is in Nederland nog redelijk op peil. Volgens het RIVM krijgt 93,8 procent van de kinderen de eerste inenting tegen bof, mazelen en rodehond, die in de 14de maand wordt gegeven. Dat is weliswaar lager dan de aanbevolen dekking van 95 procent, maar ‘nog niet heel zorgwekkend’, aldus Van Vliet. “We zien de vaccinatiegraad wel langzaam teruglopen”, waarschuwt hij. “Als deze trend doorzet, wordt het een ander verhaal.”

‘Louis Pasteur zou zich omdraaien in zijn graf’

Een actieve lobby waarschuwt op internet voor vreselijke bijwerkingen van vooral het mazelenvaccin, dat autisme zou veroorzaken. Dit gerucht, in 1998 in de wereld geholpen door de Britse arts Andrew Wakefield, is inmiddels in vijf onafhankelijke studies ontkracht. Daarnaast is Wakefield ontmaskerd als een oplichter: hij had onderzoeksfraude gepleegd om zijn verhaal te staven. Het bedrog kostte hem zijn artsentitel, maar zijn propaganda werkt nog altijd door.

Ondanks de ontmaskering blijven veel tegenstanders van vaccinatie geloven in een complot waarbij de overheid en de farmaceutische industrie samenspannen om zoveel mogelijk gif bij mensen in te spuiten. In werkelijkheid, verzekeren artsen, hebben vaccins miljarden levens gered en zijn de bijwerkingen klein of onbewezen.

Als de Franse vaccinpionier Louis Pasteur het huidige verzet kon zien, zou hij zich ‘omdraaien in zijn graf’, zei de Franse arts en minister van volksgezondheid Agnès Buzyn onlangs in de krant Le Parisien.

Maar Martine Ferguson-André, een Franse activiste en politica, laat zich niet geruststellen. Afgelopen week maakte ze bekend dat ze in september met de lobbyclub Autisme Vaccinations naar de rechter in Parijs zal stappen om vier vaccinfabrikanten aan te klagen. Ze eist een schadevergoeding namens zo’n honderd autistische kinderen, onder wie haar eigen zoon Tom. De Amerikaanse anti-vaccinbeweging fungeert als aanjager van de claim. Vaccinscepticus Robert Kennedy junior, een neef van de Amerikaanse oud-president, zal de zitting bijwonen.

Lees ook de column van Jamal Ouariachi: Gewoon verplichten, die inentingen