Intieme kennismaking met een verzamelaar van zielen

Haar hele leven schilderde de Amerikaanse kunstenares Alice Neel (1900-1984) portretten. Slechts één keer beeldde ze zichzelf af; ze was toen al tachtig. Het zelfportret hangt aan het begin van de tentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum. Ze zit naakt in een leunstoel met een penseel in haar hand. Het is een nietsverhullend portret van een oude vrouw met een onflatteuze bril, scheef op haar neus. Ze maakt zichzelf niet mooier of jonger dan ze is. Precies zoals ze ook haar modellen altijd recht voor z'n raap afbeeldde, soms op het onbarmhartige af.

Alice Neel hield niet van zelfportretten. Liever projecteerde ze haar gevoelens op anderen. De tientallen expressieve portretten van haar kinderen, minnaars, buren, vrienden en mensen uit de kunstwereld vertellen vaak ook iets over haarzelf en haar leven. Met als gevolg dat je aan het eind van de tentoonstelling het gevoel hebt dat je Alice Neel zelf ook hebt leren kennen.

Dat werd ook tijd. In de Verenigde Staten wordt Neel gezien als een van de belangrijkste Amerikaanse portretschilders van de afgelopen eeuw. Op die erkenning heeft ze wel lang moeten wachten. Tien jaar voor haar dood kreeg ze pas haar eerste grote tentoonstelling in New York.

Vrouw en communist

Ze had een paar dingen 'tegen', vertelt conservator Laura Stamps van het Gemeentemuseum. "Ze was een vrouw in een door mannen gedomineerde kunstwereld en ook nog communist. Bovendien schilderde ze figuratief in een tijd dat dat not done was. In de kunstwereld draaide het allemaal om abstracte kunst, minimal art en pop art."

Neel trok zich daar niets van aan. Ze had lak aan trends en de modedictaten van de kunstwereld. Wat ook niet bijdroeg aan haar populariteit was haar voorkeur voor het portretteren van mensen die werden onderdrukt of gediscrimineerd, zoals homo's, travestieten, politiek activisten, communistische schrijvers, Afro-Amerikanen en Puerto Ricanen.

Uitgangspunt was altijd dat ze als een psychiater de 'ziel' van de geportretteerde wilde blootleggen. Ze voerde tijdens het schilderen ook lange gesprekken met haar modellen. Een 'verzamelaar van zielen' noemde ze zichzelf. Die drang om psychologische portretten te schilderen had ze van haar moeder, vermoedt ze. Als kind moest ze steeds haar moeder bestuderen om haar gevoelens te kunnen peilen.

Haar modellen waren aanvankelijk bijna altijd 'gewone' mensen. Toen ze van Spanish Harlem naar een meer welvarend deel van New York verhuisde, ging ze ook invloedrijke mensen in de kunstwereld portretteren. Het was ook een middel om haar werk onder de aandacht te brengen. Ze raakte bevriend met collega-kunstenaar Andy Warhol en de flamboyante types in zijn omgeving. Helaas ontbreekt haar portret van Warhol op de tentoonstelling.

Haar eigenzinnige keuzes hebben geleid tot een indringende portrettengalerij. Je kunt er een dwarsdoorsnede in zien van de Amerikaanse samenleving in de twintigste eeuw, maar ook een afspiegeling van haar eigen leven. Dat verloopt behoorlijk tumultueus. Even is ze gelukkig met haar eerste echtgenoot, de Cubaanse schilder Carlos Enríquez. Na de dood van hun oudste dochter, die op 1-jarige leeftijd overlijdt aan difterie, en de geboorte van een tweede dochter verlaat Enríquez haar. Hij neemt de 2-jarige Isabetta mee naar Havana, waar ze wordt grootgebracht door zijn familie. Neel krijgt een zenuwinzinking en wordt opgenomen. Ze zal haar dochter nog één keer zien, als ze vier jaar is.

Kort na de 'ontvoering' van Isabetta schildert Neel 'Ontaarde Madonna' (1930). Het is een even aangrijpend als naargeestig tafereel van een vrouw met een kind op schoot. Het kind heeft een lijkbleek gezicht. Op de achtergrond is vaag nog zo'n spookachtig kind te zien. In alles verwijst het naar haar eigen situatie, maar het is een portret van haar vriendin Nadja Oljanova en de kinderen zijn fictief.

Zo projecteert ze vaker haar eigen gevoelens en situatie op haar modellen. Op galeriehoudster Ellie Poindexter, die haar werk afwijst, neemt ze wraak door haar af te beelden als een kreng van een mens. Van de excentrieke schrijver en rokkenjager Joe Gould, die aan grootheidswaan lijdt, maakt ze een potsierlijk portret waarop hij drie penissen heeft. Hij is er nog blij mee ook. Eén van de sterkste portretten is dat van haar moeder kort voor haar dood. Ze oogt kwetsbaar en broos in haar versleten duster. Niets wordt verbloemd, ook niet haar dominante karakter.

Kwetsbare kinderen

Van haar twee zonen (van verschillende vaders) maakt ze meerdere schilderijen, net als van haar schoondochters en de kleinkinderen. Vooral het moederschap en de kwetsbaarheid van kinderen intrigeren haar, maar romantische en zoete plaatjes maakt ze er nooit van. Hoe intiem de portretten vaak ook zijn, er zit geen greintje voyeurisme in. Dat ze zich laat inspireren door Munch en Van Gogh is goed te zien. Op haar beurt groeit ze uit tot een voorbeeld voor Lucian Freud, Elizabeth Peyton en ook Marlene Dumas.

Jarenlang vecht ze voor erkenning door de kunstwereld, zonder concessies te doen aan haar stijl. Ze wordt daarbij gesteund door de feministische beweging. Pas op 74-jarige leeftijd krijgt ze haar eerste grote tentoonstelling in het Whitney Museum in New York. De conservator hedendaagse kunst wil er niet aan, omdat hij haar werk niet goed genoeg vindt. Maar de directeur zet door en geeft de prentenconservator 0pdracht de expositie te maken.

Haar echte doorbraak zal ze niet meer meemaken. Pas na haar dood wordt haar werk op één lijn gesteld met dat van grootheden als Lucian Freud en Francis Bacon. Na een tentoonstelling in 2010 in Londen komt er nu ook in Europa steeds meer waardering voor haar oeuvre. Dat verdient ze ook, laat het prachtige overzicht in Den Haag zien. Dit is dé kans om kennis te maken met haar levenswerk en ook Alice Neel zelf te leren kennen, via haar verzameling van 'zielen'.

Alice Neel. Schilder van de ziel, t/m 12 februari in Gemeentemuseum Den Haag.

undefined