In the Crosswind: verbluffende beeldenreeks van de gruwelen van deportaties

Een film over deportaties vanuit de Baltische staten tijdens de Tweede Wereldoorlog is al bijzonder: deze oorlogsgruwelen zullen voor veel mensen een historische blinde vlek zijn.

'In the Crosswind' is des te opmerkelijker omdat de Estlandse filmmaker Martti Helde voor een radicale vertelvorm heeft gekozen: een serie van dertien tableaux vivants, 'filmschilderijen' die je soms de adem benemen.

Het startpunt voor de debuutfilm van Helde (1987), was een duik in archieven met foto's, brieven en dagboeken van Estlanders die op instigatie van Sovjetleider Jozef Stalin in juni 1941 werden opgepakt en verbannen naar Siberië.

Zo'n veertigduizend mensen werden in treinen afgevoerd, waaronder ook voorouders van Helde zelf. In de film volgen we filosofiestudente Erna, die gescheiden wordt van haar man en met haar jonge dochter na een erbarmelijke reis in een nog erbarmerlijker uithoek van de wereld terechtkomt.

Helde creëert met zijn formidabele hoofdrolspeelster Laura Peterson een deels gefingeerd personage dat brieven schrijft aan de man die ze nooit meer zal zien. We horen haar voorleesstem, terwijl een serie statische beelden een indruk geeft van de gebeurtenissen.

Iedere scène bestaat uit een opstelling van acteurs die met bewonderenswaardige zelfbeheersing stokstijf staan, terwijl de camera gracieus overal tussendoor beweegt.

Wiebelend kinderhandje

Tientallen vrouwen en meisjes opeengepakt in een goederentrein, waarbij de eersten al zijn bezweken bijvoorbeeld. Of beelden van het uitzichtloze zware werk, op een lege maag, in een besneeuwd bos.

Per scène waren Martti Helde en zijn medewerkers maandenlang bezig met de voorbereiding van zo'n 'levende foto', om het tafereel dan in één dag op te nemen.

Het effect is verwarrend enerzijds (je raakt wat afgeleid door innerlijke vragen als 'knippert daar een oog?', 'wiebelt dat kinderhandje?'), maar ook doeltreffend en beeldschoon anderzijds. Voor een hedendaagse kijker is het geduldig bekijken van stille gruwelen in zwart-wit misschien wel aangrijpender dan een snelle montage en rondspattend bloed.

Het leven is tot stilstand gekomen, is Erna's observatie. En deze poëtische, technisch verbluffende beeldenreeks is misschien wel de perfecte visualisering van die in-verdrietige constatering.