'In Rusland wordt slecht zijn beloond'

Ongekend spannend, zeer actueel en bij vlagen ontroerend. Zijn boek 'Vijand van de Russische staat' komt precies op het goede moment. Het persoonlijke relaas van de Amerikaan Bill Browder, die miljoenen investeerde in Rusland, en vervolgens het land uitgezet werd, gaat in de Verenigde Staten als warme broodjes over de toonbank.

"Het staat al een paar weken in de bestseller-lijst van de New York Times", vertelt Browder trots. Hij is even in Nederland om zijn nieuwe boek te promoten. Het succes komt een beetje als een verrassing. "Want de gemiddelde Amerikaan is niet zo geïnteresseerd in de rest van de wereld."

Het is volgens Browder de stijl die aanspreekt. Het boek leest als een spannende thriller van John Grisham, het gaat over moord en rechtvaardigheid, Wall Street en aan het einde van het boek heeft de lezer 'een duidelijk beeld van Poetins Rusland'.

Grondstoffenbedrijven
Browder (50) groeit op in Chicago en vertrekt halverwege de jaren negentig naar Rusland, op dat moment nog onontgonnen terrein voor Westerse investeerders. Veel van zijn collega's verklaren hem voor gek. De bedrijven waar hij in dienst is, zien niet zo veel in Browders avontuur. Maar hij houdt vol. Met succes, want zijn bedrijf Hermitage Capital groeit uit tot de grootste buitenlandse investeerder in Rusland.

In eerste instantie verdient hij veel geld met investeringen in grondstoffenbedrijven die op dat moment allemaal worden geprivatiseerd en waarvan de waarde ernstig wordt onderschat. Boris Jeltsin is aan de macht. Er heerst chaos, er is veel geweld. Browder: "Maar niet het georganiseerde geweld zoals we dat van Poetin kennen."

Natuurlijk kleven er risico's aan zijn avontuur, maar die zijn op dat moment te overzien. "Ik wist dat ik niet moest gaan rondrijden in een dikke Mercedes. Er was een kans dat je kantoor werd overvallen door mannen in zwarte leren jassen. Maar dat waren gewoon een stelletje bandieten, geen mensen die werkten voor de overheid. Ik heb ook nooit geleden onder deze ongeorganiseerde misdaad."

Optimistisch
Het land maakt een transitie door, en chaos was één van de gevolgen. "Maar ik had er wel vertrouwen in, er waren betrouwbare media en de Russen waren optimistisch gestemd", vertelt Browder.

Eind jaren negentig, als de roebel in een vrije val terecht komt en Rusland bij het IMF een lening aanvraagt, gaat het mis met Hermitage Capital. Maar die klap komt Browder te boven door de strijd aan te binden met de oligarchen. Zijn bedrijf weet te ontrafelen hoe de exorbitant rijke zakenmannen het niet zo nauw nemen met de regels. Slecht functionerende directies worden vervangen waarna de prijs van de aandelen stijgt.

Poetin is dan net aan de macht. "Er werd veel van hem verwacht", vertelt Browder. "Hij had een fris gezicht, was niet constant dronken en beloofde de rijke oligarchen aan te pakken." En dat is voor de Russen een enorme geruststelling, want het verschil tussen rijk en arm was nog nooit zo groot geweest.

Poetin en Browder hebben op dat moment dezelfde belangen. Maar dat duurt maar even. Op het moment dat Michail Chodorkovski, de eigenaar van oliebedrijf Joekos, door Poetin in 2003 naar de gevangenis wordt gestuurd, scheiden de wegen van Browder en de Russische president. In 2005 wordt Browder het land uitgezet.

Sergei Magnitski
Dan komt alles in een stroomversnelling. Browders naaste medewerkers vertrekken allemaal uit Rusland, omdat het te gevaarlijk wordt. Alleen advocaat Sergei Magnitski blijft. Hij wordt uiteindelijk gevangengezet en beschuldigd van medeplichtigheid aan belastingontduiking uitgevoerd door zijn werkgever, Hermitage Capital. Dit gebeurt nadat hij had aangetoond dat overheidsfunctionarissen fraude plegen ter waarde van 230 miljoen dollar en daarvoor het bedrijf van Browder misbruiken.

Magnitski sterft uiteindelijk in zijn cel omdat hij weigert de beschuldigingen van de Russische staat te bevestigen. Na de dood van zijn advocaat besluit Browder er alles aan te doen om de 'boeven' die Magnitski hebben vermoord, achter slot en grendel te krijgen. Na een lobby van een paar jaar neemt het Amerikaanse Congres de Magnitski-wet aan. Zestig hoge Russische functionarissen wordt het onmogelijk gemaakt naar de VS af te reizen. Tevens worden hun activa bevroren.

Bij het lezen van uw boek vraag ik me steeds af: waarom vertrok u niet eerder? Eind jaren negentig was al duidelijk dat investeren in Rusland niet zonder risico was.
"Het ging erg goed tot de eeuwwisseling. Mijn fonds groeide, de wereld lag aan mijn voeten. Ik had geen reden om te vertrekken. Bovendien was het moeilijk om zomaar afscheid te nemen. Het voordeel van Rusland was dat het een volstrekt nieuw land was voor investeerders, er was nog geen gevestigde orde. Je kon heel gemakkelijk onderdeel worden van het economische landschap. Je moest gewoon slim zijn en hard werken. Dat deed ik.

"De economische crisis van eind jaren negentig had veel impact, maar het zou niet eerlijk zijn tegenover mijn investeerders om het land te verlaten. Ik verdiende veel geld terug met mijn aandeelhoudersactivisme. Begin 2000 hadden Poetin en ik dezelfde belangen. Hij wilde de oligarchen weg hebben omdat ze macht van hem afpakten, en ik omdat ze geld van mij stalen. Totdat Chodorkovski gevangen werd gezet, hij had de oorlog van de oligarchen gewonnen. Toen werd eens te meer duidelijk dat Poetin zelf de grootste oligarch van Rusland wilde worden."

The Sopranos
Browder zet in zijn boek nauwgezet uiteen hoe wreed de overheidsfunctionarissen, 'maffiabazen' zoals hij ze zelf omschrijft, te werk gaan bij het plegen van de fraude. In 2007 wordt het kantoor van Hermitage Capital overhoop gehaald, zijn advocaten moeten zich verantwoorden bij de onderzoeksrechter en uit het niets worden er processen tegen het bedrijf van Browder aangespannen. Het dieptepunt vormt de dood van zijn advocaat, die wordt mishandeld en niet de medische zorg krijgt die op dat moment nodig is.

Twee mannen, Artem Koesjnetzov en Pavel Karpov, staan aan het hoofd van de fraude-operatie. Hoe gaan dit soort mannen te werk? Krijgen ze directe instructies van Poetin?
"Je moet het vergelijken met de maffiaserie 'The Sopranos'. In die serie volg je maffiabendes uit New Jersey, Manhattan en ga zo maar door. Aan het hoofd daarvan staat een maffiabaas. Koeznetsov heeft Poetin mogelijk nooit ontmoet, maar het is wel de Russische president die mensen instrueert om dit soort plannen uit te voeren. Reken maar dat hij een groot deel van die 230 miljoen zelf heeft opgestreken.

"Het verzinnen van dit soort fraude-operaties gebeurt nog steeds. Ik verwacht zelfs dat het erger is dan voorheen. Toen ik het land verliet, had Poetin er nog belang bij om goede banden met het westen te onderhouden, waardoor de fraude iets minder erg was. Maar die relatie met het Westen kan hem momenteel gestolen worden."

Mechanisch
Dat het boek van Browder meer is dan een simpele uiteenzetting van het onrecht dat hem is aangedaan, bewijst een passage halverwege. Hij maant zijn chauffeur op een zeker moment te stoppen in Moskou voor een man die op straat ligt en lijdt aan epilepsie. Die actie wordt niet beloond. De politie die later ter plekke komt, vraagt wat Browder in godsnaam bezielde en beschuldigt hem ervan de man te hebben aangevallen.

U ziet dit als een soort omslag. Ineens wordt duidelijk hoe de Russische samenleving in elkaar steekt. Waarom?
"Het systeem werkt zo mechanisch. Mensen worden uitgespuugd. Ik was verbaasd dat niemand stopte voor die man, totdat de politie mij begon te beschuldigen. Agenten worden beloond voor het verrichten van arrestaties. De politie maakt zich niet druk om een man die op straat ligt te creperen. Het systeem is meedogenloos. Daarom participeert niemand. Er is geen prikkel om goed te doen in een wereld waar enkel slecht zijn wordt beloond."

Uw boek komt op het moment dat Rusland onder vuur ligt. Hoe kijkt u naar de gebeurtenissen in Oekraïne?
"Het is allemaal terug te leiden naar het verleden. De Russen hebben zich lange tijd niet druk gemaakt over het feit dat Poetin zich verrijkte ten koste van het volk. Zolang zij zich een nieuwe auto konden veroorloven en de economie in de lift zat, maakten ze zich niet druk."

Bang
"Op het moment dat het economisch minder ging en de bekende blogger en oppositiepoliticus Alexy Navalni begon aan te tonen hoe omvangrijk de corruptie was, veranderde er iets. Dat maakte Poetin bang, maar hij pakte Navalni onmiddellijk aan.

"Hij schrok pas echt toen de voormalig Oekraïense president Viktor Janoekovitsj werd verdreven uit Kiev. Het was een vriend van Poetin en bovendien iemand die zich net als hij had verrijkt met publiek geld. Ik denk dat Poetin toen besefte dat ook hij vroeg of laat bestraft zou worden voor zijn diefstal.

"Hij moest iets bedenken om de aandacht af te leiden. Vandaar dat hij de Krim annexeerde en een grootscheepse propagandacampagne introduceerde waarin hij de Oekraïners stelselmatig aanduidt als fascisten. Een term die in Rusland gevoelig ligt vanwege de Tweede Wereldoorlog. Het werkt, want hij is nog nooit zo populair geweest."

U pleit al heel lang voor Europese sancties tegen Rusland. Ik kan me voorstellen dat u blij bent dat er eindelijk actie wordt ondernemen op dit gebied.
"Het is niet genoeg. Het werkt niet, want de Europeanen hebben een verkeerd doel voor ogen. Ze willen Poetin de middelen uit handen nemen om zijn acties voort te zetten. In andere woorden: de Europese leiders willen dat Poetin zijn gedrag aanpast, maar dat gaat hij nooit doen.

"Ik zie maar één oplossing: het Oekraïense leger bewapenen, de tegoeden bevriezen van de honderd rijkste oligarchen en de Russen toegang ontzeggen tot Swift (een van de belangrijkste wereldwijde betaalnetwerken, red.).

"Europese leiders zijn gewend om te leven in vrede, en zo handelen ze ook. Maar het is oorlog. We hebben nieuwe leiders nodig, strijders. Alleen zij kunnen Poetin een halt toeroepen."

Het boek 'Vijand van de Russische staat' van Bill Browder ligt in de boekhandel voor 24,95 euro