'In Polen kun je verkiezingen winnen met onzinverhalen'

"Wat ze nu in Hongarije hebben, kun je geen democratie meer noemen", meent de Poolse socioloog Radoslaw Markowski. Volgens PiS-aanhangers is Markowski een 'mediasoldaat' van de huidige centrum-rechtse regering, maar internationaal is hij een veelgevraagde duider van de gecompliceerde Poolse werkelijkheid.

Wat staat Polen te wachten, mocht PiS gaan regeren?
"Viktor Orbán kan in dat geval langskomen om copyright royalty's op te strijken. Kaczynski aapt in alles Orbán na. Georganiseerde massabetogingen. Zogenaamd corrupte elites die overal de schuld van krijgen. 'Re-polonisatie' van de economie, door buitenlandse bedrijven het leven moeilijk te maken. Een staat die de samenleving verdrukt. Zuiveringen in de media en bij staatsbedrijven. Irrationele investeringen in provincies waar de partij veel aanhang heeft."

Wat voor rol gaat de Europese Unie spelen binnen Polen?
"Kaczynski kan de nu nog EU-enthousiaste Polen ervan overtuigen dat die hele EU waardeloos is, want het Europese project wankelt. Dat is voer voor figuren als Kaczynski en Orbán. Ze melken de EU zo veel mogelijk uit, maar steken tegelijkertijd hun middelvinger op."

Hoe zou u PiS karakteriseren?
"Begin deze eeuw was het een klassieke conservatieve partij. Sindsdien is PiS steeds populistischer geworden, met al die opgeblazen economische beloftes. Daarnaast verschenen nationalistische elementen. Zoals die zogenaamde geschiedspolitiek: wij Polen zijn het meest ideale en eerlijke volk ter wereld."

Wie is Jaroslaw Kaczynski?
"Kaczynski is een beschavingsanalfabeet. Hij spreekt geen woord over de grens. Hij kan geen computer bedienen. Hij heeft geen rijbewijs en geen bankrekening. Hij heeft nooit een intieme relatie gehad. Kaczynski zou prima passen in het Europa van honderd jaar geleden, maar hij begrijpt niets van de 21ste eeuw."

Waarom lopen dan zoveel Polen achter hem aan?
"Als wetenschapper begrijp ik het niet. Waar komt die bereidheid vandaan om zo'n leidertje te accepteren die al die onzin verkoopt? Eén ding is duidelijk: It's not the economy stupid!"

Wat dan wel?
"Democratie werkt niet zonder verantwoordelijke burgers. Zestig procent van de Polen leest nooit een boek en heeft niet de intellectuele capaciteit om te verifiëren wat politici beweren. De economische groei ligt drie keer zo hoog als het Europese gemiddelde. Polen zijn rijker en leven langer. De werkloosheid is sterk gedaald. De ongelijkheid is veel minder geworden. Maar blijkbaar doet dat er allemaal niet toe. Politici krijgen het signaal dat je mensen net zo goed dom kunt houden en met allerlei onzinverhalen verkiezingen kunt winnen."

Wie stemt er op PiS?
"Er zitten hoger opgeleiden tussen, maar veruit de meesten zijn laag opgeleid, afkomstig van het platteland of uit provinciestadjes, vaak werkloos en vaak heel religieus. Dat is niet pejoratief, maar gewoon een sociologische beschrijving. Deze mensen hebben een bepaalde mindset."

Dat wil zeggen?
"Ze zijn gevormd door het Poolse katholicisme. Jij mensje bent niets, een stofje. Op de knieën! En daarbij die meewarige houding ten opzichte van wereldlijke wetten en wetenschap. Dat heeft effect. Het individu doet er niet toe, alleen de gemeenschap telt. Het gaat niet om het katholieke geloof zelf, maar om de mindset die eruit voortvloeit."

Is dat een verschil met Hongarije?
"Hongaren zijn veel minder religieus dan Polen. Orbán probeert kerken te betrekken bij de politiek. In Polen is het precies andersom. Hier wil de katholieke kerk zich met de politiek bemoeien. Maar er zijn meer verschillen. In Hongarije spelen Hongaarse minderheden in de buurlanden een grote rol. Dat aspect speelt in Polen veel minder. Bovendien heeft Orbán feitelijk meer aanhang dan Kaczynski. Nog niet een op de vijf Polen stemt PiS. PiS wint, omdat de helft van de Polen niet gaat stemmen. Ook hadden de Hongaren redenen tot ontevredenheid, toen ze in 2010 Orbán kozen. De economie zat in het slop. De regering was daar écht corrupt en gecompromitteerd."

Is het denkbaar dat PiS - mocht ze de verkiezingen winnen - lang aan de macht blijft?
"Eerder dacht ik nog: laat PiS maar winnen. Catharsis; we zitten die vier jaar wel uit en dan zijn we voor altijd van ze verlost. Maar de Poolse economie draait op volle toeren. Zelfs domme besluiten van de slechtst denkbare regering worden pas voelbaar over drie, vier jaar. Tegen die tijd bedenken ze wel een vijand om de schuld te geven. Ik ben bang dat Kaczynski met niet-democratische methodes heel lang aan de macht kan blijven."