In het Spaanse Ripoll, waar de Ramblas-terroristen opgroeiden, heeft de haat het niet gewonnen

Midden in het historisch centrum van Ripoll wordt een rood tapijt uitgerold. Op lange plastic tafels staan grote tajines klaar. Organisator Farid El Ouazghari kijkt of het met Oosterse lantarens versierde geheel er netjes bij ligt, voordat de deksels van de schalen gaan en een dampende berg couscous verschijnt.

Het is eind mei, de tijd van de traditionele stadsfeesten in het tienduizend zielen tellende stadje in de Catalaanse pre-Pyreneeën. Voor het eerst neemt ook de Marokkaanse gemeenschap deel aan de feestelijkheden. En dat heeft alles van doen met de bloedige terreuraanslagen in Barcelona en Cambrils, net iets meer dan een jaar geleden. Daarbij vielen zestien doden en meer dan honderd gewonden.

De daders kwamen nu eens niet uit een troosteloze grootstedelijke achterstandswijk, maar leefden goed geïntegreerd in en rond dit kalme bergstadje. Althans, zo leek het.

Dodenrit

'Spanjaarden, jullie gaan lijden!', 'Allah [...] heeft ons uitgekozen om jullie bloed te laten huilen', zeggen leden van de terreurcel uit Ripoll een paar dagen voor de aanslagen in de lens van een mobiele telefooncamera. De terroristen hebben grootse plannen en overwegen toe te slaan bij de kathedraal Sagrada Familia of anders misschien het stadion van FC Barcelona. Maar als de explosieven, die provisorisch in elkaar geknutseld zijn, voortijdig de lucht ingaan, bedenken ze een plan B.

Younes Abouyaaqoub, een 22-jarige fabrieksarbeider uit Ripoll, scheurt op donderdag 17 augustus 2017 aan het eind van de middag met een wit bestelbusje de Rambla op. De beroemde wandelpromenade, die van Barcelona's stadshart naar zee leidt, puilt uit van de dagjesmensen. Abouyaaqoub geeft gas om zo veel mogelijk passanten te raken. Zijn dodenrit eindigt een halve kilometer verderop. Hij vlucht de Boqueria-markt in, terwijl zijn slachtoffers op de Rambla creperen.

Diezelfde nacht duiken vijf andere terroristen van de terreurcel uit Ripoll op in de chique badplaats Cambrils aan de Costa Dorada. Op de boulevard richten zij gewapend met messen nog meer leed aan. Maar politiekogels maken al snel een eind aan het leven van Aybouyaaqoub's broer Houssaine (19), Said Aallaa (19), de broers Mohamed en Omar Hychami (24 en 17) en Moussa Oukabir (18). Younes treft een paar dagen later hetzelfde lot.

Brein

De volgende ochtend is Ripoll veranderd in een vesting. Verslaggeefster voor de lokale televisie Judith Espert, geboren en getogen 'Ripollense', doet met minimale nachtrust dagenlang verslag. "Het was zo onwerkelijk. Overal stonden politiebusjes en agenten met automatische wapens", vertelt Espert. "Niemand kon bevatten dat de daders hiervandaan kwamen, waar iedereen elkaar kent."

Net als een groot deel van Marokkaanse gemeenschap, is ondernemer Farid El Ouazghari dan op vakantie in Marokko. Maar al snel hangt moskeevoorzitter Ali Yassine aan de telefoon, als duidelijk wordt dat de imam van het gebedshuis, Abdelbaki Es Satty, het brein achter de aanslagen is.

Die zaterdag maakt de enorme politieaanwezigheid in de nauwe straatjes in het stadscentrum plaats voor media. Na de verslaggeving in Barcelona komen journalisten en masse naar de woonplaats van de terroristen. Zenderwagens voor liveverbindingen nemen bezit van Ripoll, dat vanwege een historische veldslag 'de wieg van Catalonië' wordt genoemd. Is dit stadje het Molenbeek van Spanje?

Burgemeester Jordi Munell ontkent dat in alle toonaarden. Hij verzekert die dag aan Trouw dat het in ieder geval niet schort aan integratie van de Marokkaanse gemeenschap in zijn gemeente. Maar bezorgd is hij. "Ik hoop maar dat Ripoll niet bekend komt te staan als de wieg van het jihadisme", zegt hij.

Ondernemer El Ouazghari oppert ondertussen om familieleden van de terroristen te mobiliseren, om samen de straat op te gaan en publiekelijk het geweld af te wijzen, terwijl de camera's draaien. "Dat pakte goed uit. Maar toen de media weg waren, werd het pas echt moeilijk", zegt El Ouazghari.

Moorddadige blik

De eerste weken na de aanslagen zit burgemeester Munell met de handen in het haar. Zou er onrust of zelfs geweld kunnen ontstaan tussen de autochtone Ripollenses en de bijna tien procent inwoners die voornamelijk uit de Maghreb komt?

Stadsgenoten kijken volgens El Ouazghari plotseling met een 'moorddadige blik' in de ogen naar hem en andere Catalaanse Marokkanen. Jij bent misschien goed geïntegreerd, maar dat dachten we van die terroristen ook. Wie verzekert ons dat jij géén terrorist bent?, krijgt hij te horen als hij terug is van vakantie.

Een demonstratie van het extreemrechtse Platform voor Catalonië voor het stadhuis wordt afgeblazen, maar er broeit duidelijk iets in Ripoll.

De gebeurtenissen dwingen burgemeester Munell tot diepe introspectie. Hoe kan het dat de door IS geïnspireerde terreurcel voortkwam uit de zo hecht geachte gemeenschap? Heeft niemand dat doorgehad? En wat zegt dat over zijn rotsvaste geloof in een succesvol integratiebeleid? Ja, het was een radicale imam die de daders indoctrineerde, maar hoe kan het dat daar een voedingsbodem voor was in dit stadje? Het is voor de burgemeester in ieder geval duidelijk dat hij actie moet ondernemen.

Afgevinkt

Munell wil de verschillende bevolkingsgroepen in Ripoll dichter bij elkaar brengen. Maar daarvoor moet hij nieuwe wegen verkennen. Want intensief integratiebeleid is nieuw voor Spanje, dat pas relatief kort een aantrekkelijk bestemmingsland voor (arbeids)migranten is.

"De ideeën die wij in Ripoll over integratie hebben, zijn niet compleet", moet Munell concluderen. Voor hem waren zaken als taalbeheersing, werk en studie altijd de belangrijkste integratiefactoren. Maar die kunnen meestal worden afgevinkt bij de tweede generatie migranten, zo ook bij de meeste leden van de terreurcel.

Het probleem ligt volgens de burgemeester vooral bij een gebrek aan verbondenheid van minderheidsgroepen met de rest van de gemeenschap. Want, schat hij in, als die verbondenheid er wel is, kun je je niet van de ene op de andere dag tegen de ander keren, zoals de terroristen wel deden.

Munell wil 'interactie' en 'interculturaliteit' in Ripoll. Zijn kleine gemeenschap biedt daarvoor volgens hem een ideaal speelveld. "Ik ken zelf de vader van Mohamed die bij de hockeyclub zit. Waarom gaat hij daar niet in het bestuur? Of waarom wordt hij zelfs geen wethouder? Daarover gaan wij praten", zegt een bevlogen Munell, die tot nog toe een migrantloze gemeenteraad voorzit. "Migranten denken vaak dat sommige maatschappelijke posities niet voor hen zijn weggelegd. Terwijl autochtonen niet geneigd zijn hen die mogelijkheid te bieden. Dat moeten wij doorbreken."

Maar hoe? Elders in Europa, waar al jaren een oververhit integratiedebat woedt, zijn ze daar ook nog niet uit. "Iemand moet het toch proberen? Niets doen is in ieder geval geen optie", zegt Munell strijdvaardig.

Moskeetour

De daaropvolgend maanden voert hij zijn strijdplan, dat het Het Nieuwe Samenleven is gedoopt, uit. Terwijl er vanwege de Catalaanse onafhankelijkheidsperikelen steeds meer separatistische vlaggen aan de balkons verschijnen, probeert de burgemeester het stadje om te vormen tot een 'integratielaboratorium', dat als voorbeeld voor de regio moet dienen.

Maandelijks zijn er besloten gesprekken met de Marokkaanse gemeenschap en andere belangengroepen. In rondetafelsessies en rollenspelen voor kinderen en volwassenen wordt gepoogd meer onderling begrip te kweken en 'diversiteit te normaliseren', zoals de burgemeester het noemt.

Daarnaast wordt de Marokkaanse gemeenschap op het hart gedrukt zich te laten zien. Ondernemer Farid El Ouzghari neemt daarin het voortouw. Niemand anders voelt zich geroepen en hij heeft een geschikt profiel: hij gaat naar de moskee, maar heeft vooral Catalaanse vrienden. Hij runt zijn eigen bedrijf in horecabenodigdheden en sponsort een multicultureel voetbalteam.

El Ouzghari dekt sindsdien de tafel bij de openbare iftarviering, organiseert informatieavonden over de islam en een moskeetour waar een paar honderd inwoners uit Ripoll op afkomen.

Essentieel wapenfeit is het voedselstandje bij de stadsfeesten, die zo belangrijk zijn voor de gemeenschapszin. "Wij waren eerst nogal teruggetrokken. Maar dit is best bevrijdend voor ons", vertelt El Ouzghari als de tajine bijna leeg is.

Gemor

Hoewel de couscous gretig aftrek vindt, klinkt er ook gemor. Voor sommige omstanders ligt het tafereel gevoelig na alles wat er gebeurd is. Publiekelijk commentaar wil echter bijna niemand geven, uit angst voor geroddel in de kleine gemeenschap.

Toch heeft nog geen politicus in Ripoll munt weten te slaan uit gevoelens van onbehagen, die volgens bewoners vooral zacht en binnenskamers klinken. Net als elders in Spanje heeft ook hier uitgesproken anti-migratiepolitiek tot op heden nauwelijks voet aan de grond gekregen. Het Platform voor Catalonië, dat zich verwant voelt met de Griekse Gouden Dageraad, wilde protesteren na de aanslagen maar vangt hier electoraal bot.

De beoogd lijsttrekker van het Platform in Ripoll, politieagent Josep Sort, hoopt dat de Catalanen door de aanslagen wakker zijn geworden uit de 'politiek correcte sluimer' en hem bij de lokale verkiezingen volgend jaar zullen steunen. "Ik heb hardwerkende Marokkaanse buren. Prima mensen. Maar zodra je ze aanspreekt op hun gedrag, berg je dan maar. Men leeft hier compleet langs elkaar heen", vertelt Sort, die in nabijgelegen steden als Girona en Vic de vorming van getto's ziet, waar agenten nauwelijks nog durven te komen.

Aan de overkant van rivier Ter, die vanuit de Pyreneeën dwars door Ripoll loopt, ligt het voetbalveldje waar de terroristen vaak een balletje trapten er verlaten bij.

Toeristen

Dan breekt de zomer aan in Ripoll. Een belangrijke periode voor de middenstand, want sinds de wapenassemblage, de textielindustrie en mijnbouw ter ziele gingen, wordt het geld hier verdiend met bezoekers van de Romaanse Poort die toegang geeft tot een Benedictijns klooster.

Vaak blijven zij een nachtje over en strijken neer in het historische centrum. Maar dit jaar is het verdacht rustig, zegt Fran Barroso, eigenaar van bar La Taverna, terwijl hij over een halfleeg terras tuurt. "Terreur is in de beleving nu helaas onlosmakelijk verbonden met Ripoll", zegt hij. "De Spanjaarden blijven weg vanwege de onafhankelijkheid. En dagjesmensen van elders vanwege de aanslagen."

Ondanks de economische tegenslag treft de gemeente voorbereidingen voor de herdenkingsbijeenkomst van de aanslagen. Journalist Judith Espert wil weten hoe de moskee terugkijkt op het afgelopen jaar. Moskee-voorzitter Ali Yassine staat haar en een handjevol andere lokale journalisten met zichtbare tegenzin te woord. De islam staat voor vrede, het was even moeilijk na de aanslagen, maar nu zijn de onderlinge verhoudingen weer prima, verklaart Yassine.

De fotograaf van dit artikel wacht een paar dagen later bij de moskee op een afspraak met het bestuur, maar wordt agressief bejegend door moskeebezoekers. "Weg hier, anders bellen we de politie! Je mag geen foto's van onze vrouwen maken", krijgt hij toegesnauwd.

Vice-voorzitter Hammou Minaj haalt er na het vrijdaggebed die dag zijn schouders over op. "Ik kan niet in ieders hersens kruipen. Sommigen willen gewoon niet met journalisten praten. Ik zie het juist als mijn taak om dat wel te doen", zegt Minaj, die verwacht dat het nog jaren duurt voordat het trauma van de aanslagen is weggeëbd.

Moeizaam

De effecten van het nieuwe integratiebeleid kunnen ook nog wel jaren op zich laten wachten, concludeert de burgemeester, terwijl het hartje zomer is en halfdichte lamellen de hitte weren uit zijn werkkamer, waar een portret van onafhankelijkheidsleider Puigdemont de muur siert.

De integratieplannen zijn een kwestie van lange adem, stelt Munell, maar hij is nog steeds optimistisch. "Kijk naar de jaren vijftig, toen verdubbelde de bevolking hier met arbeidsmigranten uit de rest van Spanje. Zij sliepen eerst in grotten en kloosters. Mijn oma woonde met acht anderen op een etage", vertelt Munell over die tijd.

Bijna zeventig jaar later zijn de Spanjaarden van elders prima opgenomen in Ripoll, wil de burgemeester maar zeggen. Hij verwacht dat het de Catalaanse Marokkanen ook zo zal vergaan.

Judith Espert heeft er gemengde gevoelens over, al vindt zij de Marokkaanse gemeenschap een jaar na dato dichterbij haar staan dan voor de aanslagen. "Zij hebben gedaan wat van hen gevraagd werd. Dat vind ik positief", zegt ze. "Tegelijkertijd zijn het vaak dezelfden die het initiatief nemen, terwijl anderen zich nooit laten zien. In Ripoll hebben wij ons vaak afgevraagd wat wij in hemelsnaam fout hebben gedaan. Daarmee stellen wij de vraag aan onszelf en niet aan hen." Hoe dat komt? Volgens Espert wil men in Ripoll boven alles de lieve vrede bewaren.

Voetbal

Maar heel soms gaat integratie ook in Ripoll gewoon vanzelf. Jordi Munell, naamgenoot en ver familielid van de burgemeester, staat langs het voetbalveld, terwijl de avond valt over de diepgroene heuvels die het stadje omringen. Vanavond wordt de halve finale van het jaarlijkse voetbaltoernooi voor de zomervakantie gespeeld. Munell kijkt naar Catalanen die samenspelen met spelers van Zuid-Amerikaanse en Marokkaanse komaf.

Hij stond aan de wieg van het succes van een van hen: de Marokkaanse tiener Ilyas Chaira, die nu in de jeugd van Primera División-club Girona FC speelt. Munell fungeerde als vaderfiguur. Hij bracht en haalde Chaira van de training en maakte zijn lunchpakketje klaar.

Toen Chaira prof werd, nodigde zijn moeder Munell en diens vrouw uit voor een feestmaal. "Wij waren ontroerd. Het was geweldig en veel te veel om op te eten", herinnert Munell zich. Hij glundert nog steeds als hij het over zijn protegé heeft. "Ik weet het zeker. Over een paar jaar speelt Ilyas in de Marokkaanse selectie."

Op het voetbalveld kan het, nu daarbuiten nog, grapt ondernemer El Ouzghari de volgende dag als hij zijn eigen team aanmoedigt. Achteraf heeft hij spijt dat hij het gezicht is geworden van de Marokkaanse gemeenschap in Ripoll. "Mijn Catalaanse klanten blijven daardoor weg", zegt hij. "Je hoort er uiteindelijk nooit helemaal bij. En dat terwijl ik zelfs een separatist ben."

Gespannen of zijn jongens de finale halen, bijt hij driftig op zijn nagels. Terwijl El Ouazghari weddenschappen afsluit met autochtone Catalanen (inzet: een emmer bier), lijken integratiekwesties even heel ver weg.

"Wat er vorig jaar is gebeurd, was een nare droom", concludeert El Ouazghari. "Misschien kan er uit iets verschrikkelijks toch nog iets goeds voortkomen. Maar daar moet eerst veel tijd overheen gaan", denkt hij, terwijl zijn team in een bloedstollende pot met 5-6 ten onder gaat.

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Nabestaanden van de terroristen zijn niet ingegaan op interviewverzoeken van Trouw.

Migratie in Spanje

Aan het eind van de jaren negentig was nog geen 2 procent (een half miljoen) inwoners in Spanje van buitenlandse komaf, terwijl dit nu bijna 10 procent is. Vooral Latijns-Amerikanen, Roemenen en Marokkanen wisten Spanje te vinden tijdens de jaren van economische voorspoed, voor de financiële crisis die in 2008 begon.

Integratie had de daaropvolgende jaren politiek geen prioriteit. Spanje moest alle zeilen bijzetten om te midden van economische rampspoed en omvallende banken een faillissement af te wenden. "En nu gaat het debat over 'de ander' alleen over de kwestie Spanje-Catalonië. De focus ligt weer niet op migrantenintegratie", zegt antropoloog en migratie-expert van de Autonome Universiteit van Barcelona, José Luis Molina.

Terwijl er toch wel reden tot zorg is, meent de academicus. Door de geografische nabijheid van Marokko zijn er buitengewoon sterke relaties met familie in het herkomstland en elders in Europa. "Het heeft niet zoveel zin om over integratie te praten als die lijnen nog zo vitaal zijn. Die zijn vaak een stuk hechter dan die met de eigen woongemeenschap", zegt Molina.

Catalonië (7,5 miljoen inwoners), dat het grootste aantal moslims van Spanje huisvest, wil een nieuw integratiebeleid. Tussen 2012 en 2017 werden in de regio het grootste aantal aanhoudingen verricht in operaties tegen jihadistische terreur van Spanje. De autoriteiten zijn bezorgd over hoge werkloosheid en schooluitval onder Marokkaanse Catalanen.

Regiostaatsecretaris voor gelijkheid, migratie en burgerschap, Oriol Amorós, wil in het nieuwe beleid de balans tussen 'kernwaarden' als gelijkheid tussen man en vrouw en tolerantie vooropstellen. "Ik ben een diep overtuigd Europeaan, maar niet als het op migratiepolitiek aankomt", zegt Amorós, "Wij moeten leren van wat er goed en niet goed is gegaan in andere Europese landen."

Lees ook:

Alle imams registreren? Een slecht idee, vinden deskundigen

Na de aanslagen in Spanje klinkt de roep om een meldplicht voor imams. Dit als onderdeel van de strijd tegen radicalisering en terrorisme. Deskundigen en betrokkenen staan niet te trappelen.

Jongens waren we – maar aardige jongens

Willen we niet allemaal aardig gevonden worden?, vraagt Abdelkader Benali. Ook de vriendengroep uit Barcelona die overging tot de barbaarse daden op de Ramblas?