In gesprek met de Socrates van onze tijd

Ondanks het stralende weer staan er rijen jonge mensen op de Amsterdamse gracht te wachten tot ze naar binnen mogen. Daar wacht de Amerikaanse filosoof Michael Sandel (Minneapolis, 1953), die voor een debat naar Amsterdam gevlogen is.

De jongste in de rij is waarschijnlijk Coen Rouwmaat. De zestienjarige scholier is met zijn vader gekomen. Samen zien ze de VPRO-serie 'De volmaakte mens' en Coen vraagt zich wel eens af 'waar het eigenlijk heengaat met de homo technologicus'. Verderop staan Jolien van Hooff en Gijsbert Werner, beiden 27 en beiden promovendus, de een in de biologie, de ander in de evolutiebiologie. Ook zij zitten vol vragen. Jolien ziet wel kansen in het genenonderzoek: als je daar intelligentere kinderen mee kunt maken, geef je die betere kansen in de wereld. Maar Gijsbert vraagt zich af of je zo geen wedloop tussen individuen oproept.

Wereldwijd maakt de Harvard-filosoof furore met zijn vermogen studenten aan het filosoferen te krijgen. Zijn college 'Justice' (rechtvaardigheid) was jaar in jaar uit zo'n doorslaand succes, dat de universiteit het maar online heeft gezet - even googelen en u hebt het zo gevonden. Sindsdien reist Sandel de wereld rond om vooral jongeren lastige vragen voor te leggen: "Stel dat je straks je leven kunt verlengen met tweehonderd jaar. Zou je dat doen?"

Eenmaal in de zaal weet Sandel, zoals altijd keurig in het pak, het publiek meteen aan het denken te zetten met een filmpje. Een Amerikaans echtpaar legt uit waarom zij hebben gekozen voor sekseselectie. Ze willen 'hun dochter een broertje geven'. Technisch kan het, zo'n sekse op bestelling, legt Sandel uit, maar moeten we 'designbaby's' daarom ook toestaan?

"Wie is er tegen?" Aarzelend gaan de armen omhoog. "Oké, de meerderheid is tegen." Gelukkig staat Gijsbert op om te betogen dat ouders toch zelf moet weten of ze kiezen voor zo'n optie. Van seksediscriminatie is geen sprake, vinden nu ook anderen. Je kunt toch ná een meisje een jongen willen? Sandel: "Dus het ideaal is variëteit? Maar als ouders nou het geslacht van hun éérste kind willen bepalen?" De zaal ziet geen grote bezwaren. Dan stelt Sandel een verrassende vraag: "Zou je een ouder die zoiets doet bewonderen?" Hmm, bewonderen, nee dat misschien niet.

Hoe fit? Hoe volmaakt?
Net zo min als zijn verre voorganger Socrates, met wie hij wegens zijn gesprekstechniek vaak wordt vergeleken, wil Sandel zijn publiek ideeën opdringen. Hij hoopt eerder een moreel besef te bevrijden dat al ín zijn toehoorders schuilt. Dat lukt hem des te beter door zijn scherp gevoel voor urgente thema's. Zijn ook in Nederland veel gelezen boek 'Niet alles is te koop' bekritiseert het doorgeschoten marktdenken.

In de Amsterdamse Rode Hoed wordt nu gedebatteerd over zijn eerdere boek 'Pleidooi tegen volmaaktheid'. Net als in de tv-serie 'De volmaakte mens' van medeorganisator VPRO snijdt Sandel morele vragen aan die de amper bij te houden ontwikkelingen in de gentechnologie oproepen. Hoe oud willen we worden? Hoe fit? Hoe slim? Hoe volmaakt?

Even later blijkt de Amerikaane professor ook niet te beroerd recht tegen zijn eigen visie in te gaan. De vraag luidt: "Stel dat we een pil konden nemen om sneller een taal te leren - wat zou daar tegen kunnen zijn?" Celestine heeft wel een idee. Met zo'n pil op zou ze niet meer trots zijn op de moeite die het haar kostte Italiaans te leren. Dat is een punt dat Sandel zelf had kunnen maken, maar for the sake of the argument geeft hij liever tegengas: "Maakt dat zo'n taalpil verkeerd? Sommige mensen kunnen nu eenmaal beter leren dan anderen, waarom zou je die verschillen niet wegnemen? Of ben jij soms een deugdzamer mens omdat je langer over je studie Italiaans doet?" Gelach.

Inderdaad, denk je als toeschouwer: de vergelijking met Socrates valt niet te vermijden. Zo moet de oude Griek ook te werk zijn gegaan: elke reactie bliksemsnel ontledend ("Dus je zegt dat.."), en even geestig als vriendelijk ("Dat was een moedig standpunt"). Bovendien lijkt het Sandel evenmin als Socrates puur te gaan om het aanleren van spitsvondige debatteerkunst. Achter zijn missie mensen aan het denken te krijgen ligt de diepere overtuiging dat een samenleving die geen serieus debat over ethische vragen aandurft 'iets armzaligs' krijgt.

Gentechnologie
Als er twee stimulerende uren om zijn, als een heleboel boeken zijn gesigneerd en Coen Rouwmaat een selfie met Sandel heeft kunnen maken, neemt de professor de tijd zijn missie verder toe te lichten. In een diepe leren fauteuil, één been opgetrokken, jasje uit, vertoont hij nog geen spoor van vermoeidheid. Hoewel hij de deelnemers prijst, om 'momenten van ongebruikelijke diepgang', is hem evenals de interviewer opgevallen dat het woord 'nederigheid' de hele middag niet één keer is gevallen, terwijl die deugd volgens zijn boek als eerste gevaar loopt te verdwijnen als gentechnologie niet wordt begrensd. Waarom niemand dat woord gebruikte, weet hij niet.

Sandel: "Wat denk jij?" Als ik opper dat Nederlanders zijn gesteld op hun autonomie, en nederigheid misschien associëren met betutteling, zegt hij: "Ja! Ze willen voor zichzelf opkomen! Dat is waar. Nederigheid is ook niet altijd een deugd." Na een korte stilte "Maar toch... grenzenloze controle over onze kinderen en over de natuur, dat zijn ook geen deugden. Ik heb het gevoel dat we dat langzaam aan het begrijpen zijn."

Bezielende taal
Maar om nederigheid en respect op waarde te schatten hebben we volgens Sandel, zelf Joods, wel de bezielende taal nodig die we ergens halverwege de vorige eeuw zijn verloren. "Neem Martin Luther King. Die was dominee. De hele zwarte protestbeweging was nooit ontstaan zonder zijn spirituele engagement - en toch vonden mensen met een andere achtergrond hem ook inspirerend.

"Of neem de protesten tegen de oorlog in Vietnam. Het ging de actievoerders er echt niet om dat die oorlog inefficiënt was, of onpraktisch, het ging hen om de morele fout. Maar na de jaren tachtig wilde links Amerika niets meer met moraal te maken hebben, vooral waarschijnlijk omdat rechts moraal en religie naar zich toetrok. En de gedachte dat politiek ethisch neutraal moet zijn had het onverwachte effect dat de markt alles ging bepalen. Veel mensen vinden dat laissez-faire-idee nog altijd prima. De een wil een blond kind, de ander een met zwarte krullen. Laat ze." Langzaam en nadrukkelijk: "Maar dat is de schrale vrijheid van de supermarkt. Het verjaagt de rijkere opvatting van vrijheid als het recht mee te denken over de toekomst."

Optimistisch is hij niet. "Technocratische politici laten nog altijd een grote morele leegte achter en die wordt altijd opgevuld door fundamentalisten en rechtspopulisten, groepen die beloven moraal en identiteit terug te brengen, maar dan in een vorm die anderen buitensluit. En toch: overal waar ik kom, in Azië, in Noord- en Latijns Amerika én in Europa hebben mensen, vooral jonge mensen, genoeg van die leegte. Ze willen serieus praten over grote vragen: over rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid. Dat stemt me hoopvol."

Op 17 juni zendt de VPRO het debat met Sandel uit in de slotaflevering van 'De volmaakte mens'. Dit najaar komt Sandel naar Amsterdam voor het 'Brainwashfestival', samen met zijn zoon (28), ook filosoof.

In een eerdere versie van dit artikel werd de achternaam van Michael Sandel abusievelijk verkeerd gespeld. Dit is inmiddels gecorrigeerd.