Iedereen in de DNA-databank? Dat helpt niet echt

Peter R. de Vries noemt het een denkbeeldige vereniging, waar geen ouder bij wil horen. Die van een vermoord kind waarvan de dader niet is opgespoord. De ouders van de in 1998 dood gevonden Nicky Verstappen (11) horen er al twintig jaar bij, ook nu de verdachte een naam en ­gezicht heeft gekregen, maar spoorloos is.

De zaak roept de vraag op hoe is te voorkomen dat iemand zo lang vrijuit gaat. Traditiegetrouw komt dan al snel verruiming van het DNA-onderzoek om de hoek kijken. Ook nu. Minister Ferd Grapperhaus van justitie en veiligheid zei een debat te willen over verplicht afstaan van DNA voor onderzoek naar een ernstig misdrijf. Want ja, de regels voor DNA-onderzoek kúnnen anders. De vraag is volgens critici alleen of je dat moet willen.

Op dit moment komen alleen mensen die veroordeeld zijn voor een ernstig misdrijf (waar vier jaar celstraf of meer op staat) in de DNA-databank terecht – waar nu materiaal van zo’n 250.000 mensen in zit. Sinds 2012 mag het Nederlands Forensisch Instituut die databank doorzoeken op zoek naar familieleden van de persoen die een spoor achterliet.

Mooie score

Tot nu toe werd dat DNA-verwantschapsonderzoek zo’n veertig keer gedaan. Niet alleen oude zaken, ook actuele onderzoeken kunnen ervan profiteren, zegt Arnoud Kal van het NFI. In 2013 is een nog actieve serie-aanrander in Utrecht via deze techniek opgespoord. “In ongeveer één op de zes zaken levert het resultaat op”, zegt Kal. Een mooie score, vindt hij.

Toch zou de slagingskans nog groter kunnen zijn als er van meer mensen DNA in de databank zou zitten. De man die pas nu verdacht wordt van betrokkenheid bij de dood van Nicky Verstappen, zou in theorie dan sneller zijn gevonden. Wat zou het opleveren als iedereen biologisch materiaal zou moeten afstaan?

Ten eerste schijnveiligheid, zegt Kal. “Het is echt niet zo dat elk misdrijf dan direct wordt opgelost. Denk aan al die toeristen in Nederland.”

Op de vingers getikt

Victor Toom, onderzoeker op het gebied van forensisch DNA, is het ermee eens, maar om een andere reden. “Ga je de politie achter iedereen aansturen, die om welke reden dan ook niet komt opdagen voor verplicht DNA-onderzoek? Ga je daar een arrestatieteam op afsturen? Een hele hoop onschuldige mensen komen dan in het strafrecht terecht, waar ze niet thuis horen. Ik zie niet in hoe Nederland er veiliger van wordt.”

Een enorme database heeft ook gevolgen voor de effectiviteit van het onderzoek, vreest Kal. “Als iedereen in die databank zit, dan gaat het voor 99 procent om onschuldige mensen. Stel dat op een plaats delict verschillende peuken worden gevonden, die allemaal worden opgestuurd voor onderzoek. Dan krijg je een hoop matches met onschuldige mensen.”

Toom wijst naar het Verenigd Koninkrijk. De Britten zijn koploper DNA-databank, omdat lange tijd elke verdachte van een misdrijf materiaal moest afstaan dat voor altijd is opgeslagen. Nadat het land in 2008 daarvoor op de vingers werd getikt door het Europees Hof, is de praktijk veranderd, maar nog steeds is de database relatief gezien vijf keer groter dan die in Nederland, aldus Toom. “Absoluut gezien worden er misschien meer zaken opgelost, maar als je het afzet tegen de hoeveelheid materiaal in de database niet.”

Kal herkent dat. Nu al rollen er bij elk verwantschapsonderzoek zo’n vijftig potentiële hits uit de computer: DNA dat overeenkomsten bevat met de man of vrouw die wordt gezocht. Medewerkers van het NFI gaan die lijst één voor één langs, om uit te zoeken of het een toevalstreffer is of dat het daadwerkelijk een verwant is. Nu al een tijdrovende klus, zegt Kal, laat staan als er nog veel meer DNA-profielen in de databank staan.

Hoe de DNA-discussie opschoof

1999
In een poging een Utrechtse serieverkrachter op te sporen, worden 115 mannen opgeroepen vrijwillig DNA af te staan. Het is het eerste grootscheepse DNA-onderzoek in Nederland. De discussie erover barst los: is het niet raar dat onschuldige mensen door materiaal af te staan misschien wel hun onschuld kunnen aantonen, terwijl ze zonder het grootschalige onderzoek en de ontvangen oproep helemaal nooit in die positie zouden zijn gekomen?

2012
De moord op Marianne Vaatstra uit 1999 is in 2012 nog steeds niet opgelost. De frustratie daarover is groot. De mogelijkheid wordt gecreëerd om DNA-verwantschapsonderzoek te doen. Een identiteit bepalen aan de hand van DNA van een familielid is geen nieuwe techniek voor het NFI. Wel nieuw is het gebruik in strafrechtelijke onderzoeken. De discussie richt zich onder meer op de vraag of het ethisch is om van mensen, meestal zonder dat ze het weten, te vragen hun familieleden te ‘verraden’?

2018
De zaak Nicky Verstappen toont aan dat lang niet iedereen bereid is vrijwillig mee te doen met dat DNA-verwantschapsonderzoek. Van de 21.500 opgeroepen mensen komt een derde niet. Ook de man die nu officieel verdacht is van betrokkenheid bij de dood van Nicky heeft geen materiaal afgestaan. De discussie die de minister wil beginnen: kunnen we mensen verplichten mee te werken?

Gevonden op basis van meerdere sporen

Verschillende DNA-sporen hebben de politie naar de huidige verdachte in de zaak-Nicky ­geleid. Omdat Jos Brech (55) de nacht nadat het lichaam werd gevonden langs het plaats delict fietste, werden zijn gegevens genoteerd. Niet omdat hij verdachte was, maar als passant.

Toen het grootschalige DNA-verwantschapsonderzoek in de zaak werd opgetuigd, maakte de politie een lijst met 1500 mannen voor wie extra interesse bestond. Brech stond daarop. Daarom was de politie vasthoudend toen hij geen gehoor gaf aan de oproep DNA af te staan.

Toen de man vermist bleek, gingen er alarmbellen af. Er werd een huiszoeking gedaan, waarbij spullen in beslag zijn genomen. Het NFI onderzocht die op DNA-sporen.

Vrijwel tegelijk werd DNA-onderzoek gedaan door het NFI, omdat Brech door familie als vermist was opgegeven. Het instituut beheert ook een databank voor vermiste personen, gescheiden van de andere DNA-databank. Van het OM kreeg het NFI toestemming om beide sporen – van de vermissing en van de moordzaak – met elkaar te vergelijken. Ze kwamen overeen.

Toen er ook nog een link werd gevonden met verre verwanten van Brech die DNA afstonden, was het onderzoeksteam ervan overtuigd dat hij de man was naar wie ze op zoek zijn.

Nieuwe aanwijzingen voor de politie

De politie heeft ruim tweehonderd tips ontvangen na de oproep aan het publiek om vooral mee te helpen bij de zoektocht naar Jos Brech. Zijn DNA is volgens justitie gevonden op het lichaam van de vermoorde ­Nicky Verstappen.

De recherche zegt de tips met spoed te ­onderzoeken. Ook zoeken rechercheurs contact met de buren van de moeder van Brech, die woensdag hebben verklaard de verdachte in april daar nog te hebben gezien.

Dagblad De Limburger meldde gisteravond dat een Belgische toerist gisterochtend aan­gehouden is in de Vogezen in Frankrijk. Twee Amsterdamse agenten op vakantie hadden hun Franse collega’s gewaarschuwd, omdat ze een gelij­kenis met de gezochte man meenden te zien. Korte tijd na zijn arrestatie is de weer vrijgelaten.

Lees ook:

Niemand kende Jos Brech echt, zelfs zijn collega's niet

Hij was introvert, op zichzelf. “Niemand kende Jos echt”, zegt Siegurd Jan van Leusen. Hoe hij zijn geld verdiende, waar hij opgroeide, wie zijn jeugdvrienden waren? Hij zegt het allemaal niet te weten.

Onderzoek Nicky Verstappen wacht nieuwe obstakels

Opnieuw zorgt een DNA-match voor een doorbraak in politie-onderzoek. Maar de verdachte is zoek.