Hokjesdenken is praktisch en we doen het allemaal
Natuurlijk denken we in hokjes, zegt psycholoog Gijs Bijlstra. "Dat is handig, het bespaart een hoop denkwerk." En we doen het overal mee. We delen mensen in groepen in, maar ook voorwerpen worden gecategoriseerd. Neem een stoel. "Als je daarover gaat nadenken - vier poten, een zitting, leuning, draagkracht - ben je wel even bezig. Zo doen we dat dus niet. We herkennen het ding als een stoel, weten meteen welke eigenschappen erbij horen en: zitten maar!"
Zo gaat het ook met mensen, zegt hij. We zien iemand, lezen diens uiterlijk en delen hem in bij een groep. "Op dat moment wordt in onze hersenen automatisch het groepslidmaatschap geactiveerd. Daar horen kenmerken bij en die ploppen meteen mee op. Daar kun je niets aan doen, die informatie is simpelweg geassocieerd. Het is net als met die clown, zeggen wij wel eens. Hoor je de naam van Bassie, dan denk je meteen aan Adriaan."
Het hokjesdenken mag er dan van nature inzitten, de kenmerken van zo'n groep zijn grotendeels aangeleerd. Het is veelal impliciet aangeleerde kennis, zegt Bijlstra, die werkzaam is aan de Radboud Universiteit van Nijmegen. "We zijn ons er niet altijd van bewust dat we die kennis bij ons dragen. In de media worden Marokkanen bijvoorbeeld vaak in een negatieve context belicht - geweld, overlast. Die negatieve informatie wordt opgeslagen en in het geheugen gekoppeld met de sociale groep, Marokkanen in dit geval. Van deze generalisering ben je je niet altijd bewust."
Wij-zij-denken
Het is ook niet per se een wij-zij-denken. Uit Amerikaans onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat niet alleen blanken vaak een impliciet negatief vooroordeel over zwarten hebben - hoe tolerant ze zichzelf ook vinden. Ook zwarten zelf hebben een impliciete voorkeur voor blanke mensen, hoewel deze voorkeur wel minder sterk is dan bij blanken.
Vaak wordt gezegd dat dit groepsdenken evolutionaire voordelen bood. De oermens die op de savannes moest zien te overleven, had ook geen tijd om eens rustig te overwegen of het naderende dier een gevaarlijke rover was dan wel een aantrekkelijke prooi. Zag hij een leeuw, dan maakte hij zich uit de voeten. Voor deze theorie zijn echter nauwelijks experimentele bewijzen.
Maar in moderne studies zijn weldegelijk bewijzen gevonden voor dit associatieve denken. Proefpersonen kregen bijvoorbeeld zwarte en witte gezichten te zien en tegelijk een woord, en moesten dan zeggen of dat een bestaand woord was of niet. Bijlstra: "Als dat een woord was in lijn met het stereotiepe beeld, reageerden ze sneller dan bij woorden die strijdig waren met dat beeld."
Met een grote boog om de Marokkaan heen
In een ander experiment moesten mensen in een virtuele omgeving op een persoon in een bushokje afstappen. Die virtuele persoon had een woord op de borst en een cijfer op de rug staan en die moesten ze aflezen. "Ze moesten er dus omheen lopen. En hoewel de proefpersonen niet bezig waren met het type van de persoon zelf, liepen ze met een grotere boog om een Marokkaan heen dan om een Nederlander."
De impliciete kennis beïnvloedt niet alleen ons denken, zegt Bijlstra, maar stuurt ook ons handelen. Maar dat maakt je nog geen racist, benadrukt hij. "Dit gaat over impliciete associaties, we zijn ons vaak niet bewust van onze vooroordelen. Maar vervolgens kunnen we in veel gevallen die gedachten wel overrulen door er bewust over na te denken. Het hoeft dus niet erg te zijn dat je negatieve associaties hebt bij bepaalde groepen. Iedereen is belast met cultureel bepaalde stereotiepen. Het gaat erom dat je je er bewust van bent en de mogelijkheid hebt om hiervoor te corrigeren."
