Hoe word ik een autocraat? Een handleiding

1. Koester de eigen geschiedenis en religie

Mensen moeten een perspectief voorgeschoteld krijgen, vooral in dit onzekere tijdsgewricht. De leiders van Rusland, Turkije en China leggen daarom graag de nadruk op het rijke, imperiale verleden.

Die historische verheerlijking moet weer wat vertrouwen geven voor de toekomst. Vanzelfsprekend komen wreedheden niet aan bod.

Neem de Turkse president Tayyip Erdogan die trots is op het uitgestrekte Ottomaanse rijk en dat ook geregeld tot uitdrukking brengt. Op de staatstelevisie worden kaarten getoond van een groot Turkije waarop ook delen van landen als Syrië, Irak en Griekenland worden meegenomen. Zijn nieuwe sultanachtige onderkomen in Ankara kostte weliswaar een half miljard euro, maar biedt de Turken wel perspectief: dit is het Turkije van de toekomst.

De Russische president Poetin is zo’n andere leider die niet bang is om de rijke geschiedenis van het land te promoten. De communisten hebben het bewind van de tsaren decennialang verafschuwd, maar Poetin is juist trots op de Romanovs én de orthodoxe kerk. Hij vergelijkt zichzelf graag met Pjotr Stolipin, de Russische premier onder tsaar Nicolaas II.

Het is voor een autocratisch leider overigens wel van belang om de daad bij het woord te voegen. Ook daarin slaagt Poetin als geen ander. De Krim hoort weer bij Rusland, zonder dat daar iemand voor is gestorven. De annexatie heeft van Poetin een nog populairdere leider gemaakt.

Ook de Chinese leider Xi Jinping is bezig om zijn land te vergroten, hoewel minder openlijk dan Poetin. Hij eigent zich stukken van de Zuid-Chinese Zee toe door land op te spuiten, landingsbanen aan te leggen en zelfs een hotel uit de grond te stampen. Overigens is er één belangrijk verschil: de Zuid-Chinese Zee was anders dan de Krim van Rusland, nooit onderdeel van een historisch China.

Trump heeft vooralsnog geen plannen om zijn land uit te breiden, hij veroordeelt zelfs de annexatie van de Krim. Maar met zijn America-first-uitspraken voert hij wel een nationalistische politiek.

2. Maak slim gebruik van de democratie. Organiseer referenda en verkiezingen.

De Rwandese president Paul Kagame heeft zijn land goed op orde. Hij maakte van Rwanda - in 1994 verwoest door een genocide - een economisch succesverhaal. Kagame hecht bovendien aan een democratisch proces. Hij organiseert verkiezingen en vroeg de bevolking van het land twee jaar geleden in een referendum om de grondwet te wijzigen zodat de presidentstermijn verlengd werd. De Rwandezen stemden met een overweldigende meerderheid voor de wijziging, waardoor Kagame feitelijk tot 2034 aan de macht kan blijven. Hij ontkent overigens dat hij die ambitie heeft.

In tegenstelling tot de dictators uit het verleden, hechten de autocratische leiders van vandaag tot op zekere hoogte aan de democratie: het organiseren van verkiezingen en referenda is een handig instrument om hun doelen te bereiken.

Zie het voorbeeld van Rwanda. Het is dan wél van belang om de oppositie zoveel mogelijk monddood te maken, politieke opponenten gevangen te zetten en maatschappelijke organisaties zoveel mogelijk aan banden te leggen. Kijk naar Rusland, China en Israël waar hun speelveld beperkt is.

Het organiseren van volksraadplegingen wordt ook in andere delen van de wereld dankbaar ingezet door autoritaire leiders. De stem van het volk moet tenslotte vooropstaan. Dus vroeg de Hongaarse premier Viktor Orbán de Hongaren om hun mening te geven over de Europese vluchtelingenquota. Dat het referendum vervolgens ongeldig werd verklaard omdat er te weinig mensen kwamen opdagen, deed er volgens Orbán niet toe. Hij legde het uit als een overwinning, want de meerderheid van de mensen die wel de moeite had genomen om te stemmen, was het gloeiend eens met Orbán: de Europese vluchtelingenpolitiek deugt niet.

Over referenda hebben we Trump nog niet gehoord, maar de Amerikaanse president benadrukt keer op keer dat hij naar het volk zal luisteren. De Brexit bijvoorbeeld juicht hij toe.

3. De rechterlijke macht en de media zijn gemaakt voor de elite, niet voor het volk

In landen waar de autocraten de scepter zwaaien, is de afbreuk van de rechterlijke macht al een tijdje bezig. Hongaarse rechters die de regering onwelgevallig waren werden met vervroegd pensioen gestuurd, in Rusland schakelen rechters de grootste rivaal (Aleksej Navalny) van de Russische president uit en in Polen is het Constitutionele Hof, het instituut dat controleert of de grondwet wordt nageleefd, feitelijk in handen van de regering. Want, zegt PiS-leider Jaroslaw Kaczynski, wat heb je aan een politieke meerderheid als het Constitutionele Hof feitelijk de dienst uitmaakt in je land. Met andere woorden: dat heeft niets met democratie te maken.

De gevestigde media zijn mogelijk een nog grotere vijand. Trump noemt ze via zijn Twitter-account stelselmatig NEPNIEUWS media.

Journalisten zijn er enkel om zichzelf te beschermen en te verrijken. Op de dag na Trumps inauguratie kwalificeerde hij journalisten als behorend tot ‘de meest onbetrouwbare mensen’ op aarde, omdat kranten en tv-stations foto’s hadden verspreid waarop te zien was dat zijn beëdiging door minder mensen was bijgewoond dan die van Obama. En vorige week zei Trump dat de media terroristische aanslagen wereldwijd stelselmatig ondermijnen en zelfs verzwijgen. Parijs was een van de voorbeelden.

Dat veel van deze uitspraken niet kloppen, doet er niet toe. Want de toon is gezet. Trumps beweringen moeten twijfel zaaien, de bevolking ervan overtuigen dat onafhankelijke journalistiek niet bestaat. De journalisten die al die ‘onwaarheden’ verspreiden, zijn vanzelfsprekend de grootste vijand.

4. Creëer je eigen waarheid

Sociale media zijn een uitkomst voor een autocratisch leider. Twitter, blogs, Facebook, het zijn ideale kanalen om de eigen boodschap over te brengen. “Iedereen leeft in zijn eigen niche, we hebben geen gezamenlijke referenties meer”, zei de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev over de komst van sociale media onlangs in deze krant.

Voor sommige politici is dat problematisch, maar niet voor de autocraat. Die profiteert er juist van. Want die creëert het liefst zijn eigen waarheid.

De Indiase premier Narendra Modi is daar een meester in. Hij maakte aan de vooravond van de verkiezingen in 2014 al dankbaar gebruik van Twitter en als premier deinst hij er niet voor terug om gemanipuleerde beelden de wereld in te slingeren. Zo werden er vorig jaar foto’s verspreid van Modi die door een vliegtuigraam op een overstroomde stad uitkeek. Later bleek dat de watervlakte in het raam was geplakt. Ook verspreidde zijn regering opnames van activistische studenten die separatistische leuzen roepen. Nep, maar tegen de tijd dat het doordrong tot het publiek, was de toon al gezet.

Het is een beproefd recept. Trump gebruikt voornamelijk zijn Twitter-account om zijn besluiten aan te kondigen, om te benadrukken waar de ‘nepnieuws-media’ niet over berichten en om zijn dochter Ivanka een hart onder de riem te steken. In vergelijking met Modi gaat Trump minder voorzichtig te werk. De afgelopen weken verkondigden zijn medewerkers openlijk dat er een bloedbad in Kentucky is geweest (heeft nooit plaatsgevonden) en dat het aantal moorden naar recordhoogte is gestegen, hoewel dat niet blijkt uit de statistieken.

Om die leugens kracht bij te zetten is het handig om over eigen kanalen te beschikken. Trump wordt gesteund door de rechtse website Breitbart. Maar hij kan nog heel wat leren van Poetin die zijn boodschap via de staatsomroep RT wereldwijd bekendmaakt en bovendien beschikt over een leger aan internet-trollen die vanuit een gebouw in Sint-Petersburg de waarheid naar hun hand zetten.

5. Een échte ideologie is achterhaald

Vergeet Cuba, vergeet Noord-Korea. Een dictatuur met een ideologie is allang niet meer van deze tijd. De autocraten van vandaag de dag hebben daar geen behoefte aan, ze zijn opportunistisch. Want waarom zou je je kind niet naar de beste school in de VS of het Verenigd-Koninkrijk sturen?

De huidige autoritaire machthebbers zijn hebzuchtig, schrijft David Frum in The Atlantic. Repressieve kleptocraten, noemt Frum ze. Anders dan Hitler of Stalin die werden gedreven door ideologieën en terreur gebruikten om hun land te besturen, leunen de autocraten veel meer op het manipuleren van informatie én op een kleine groep getrouwen die hen door dik en dun steunen.

Kijk bijvoorbeeld naar Poetins Rusland. De man heeft binnen het bedrijfsleven en het Kremlin een kleine kring van mensen om zich heen verzameld die hem steunen. Die beloont hij met vette contracten en veel geld. Oud judovriend Arkadi Rotenberg verdiende een vermogen aan de Olympische Spelen in Sotsji.

De Turkse president Erdogan gaat op een soortgelijke manier te werk. Hij schenkt bevriende zakenmannen de beste opdrachten en er lopen witwasonderzoeken naar Erdogans zoon Bilal - die studeerde aan Harvard. Hij zou zich afgelopen jaren flink hebben verrijkt.

Voor de familie van de autocratisch leider is een belangrijke rol weggelegd. Zo werd Isabel dos Santos (dochter van de Angolese president) schatrijk nadat zij geld kreeg uit oliefondsen van de staat. Inmiddels bestiert zij een enorm imperium. Ook Trump hecht erg aan goede familiebanden. Als hij volgens de regels te werk was gegaan, had hij zijn bedrijf moeten onderbrengen in een zogenoemde blind trust die wordt geleid door een onafhankelijk persoon. Dat deed hij niet. Zijn zoons kregen de leiding.

6. De strijd tegen terroristen heeft prioriteit. In dat kader is alles geoorloofd.

De wereld is gevaarlijk. Terroristen slaan genadeloos toe en plegen zelfs in het hart van Europa de ene na de andere aanslag. De autocratisch leider is zich daar sterk van bewust en benadrukt keer op keer dat veiligheid voor alles gaat.

Zo was op de Filippijnen in het kader van de drugsoorlog tot voor kort zo’n beetje alles geoorloofd. Politie-agenten schoten zonder pardon drugshandelaren en zelfs drugsverslaafden dood. Ze hoefden zich niet te verantwoorden voor een rechter. Het was volgens de Filippijnse president Rodrigo Duterte, die zelf als burgemeester meemoordde, de enige manier om de drugsoorlog onder controle te krijgen.

Terreur maakt in Israël al heel lang deel uit van het dagelijks leven. Onder de Israëlische premier Benjamin Netanyahu wordt de wetgeving daarom steeds weer een beetje verder aangescherpt. Inmiddels mogen zelfs kinderen van twaalf jaar die verdacht worden van terroristische activiteiten, opgesloten worden.

Zo ver gaat Trump (nog) niet. Maar het garanderen van de veiligheid is een belangrijk thema. Neem bijvoorbeeld het inreisverbod voor zeven islamitische landen. Het geeft volgens Trump een belangrijk signaal af, want landen hebben nu eenmaal sterke grenzen nodig.

Daarmee doet hij zijn verkiezingsbelofte gestand. Dat islamitische landen zoals Saudie-Arabië niet voorkomen op de lijst, doet niets af aan zijn decreet. Want de twijfel onder het publiek is gezaaid en daarmee de toon gezet.