Hoe we in één generatie onze vruchtbaarste grond vergalden
We zijn er van afhankelijk voor ons voedsel, energie, drinkwater. De natuur kan niet zonder. We wonen er bovenop, en toch gaan we er zo slordig mee om, dat dit fundament onder ons vandaan geslagen lijkt te worden: de bodem. Weinig zichtbaar voor de stadsmens, want vaak bedekt door tegels of asfalt, het grootste kapitaal voor de boer. Een boer hoef je weinig te vertellen over de waarde en het belang van de bodem: zonder vruchtbare grond kun je een bedrijf wel opdoeken. Hoe kan het dan toch zo zijn, dat wereldwijd de noodklok wordt geluid over de staat van de bodem?
De Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) riep 2015 uit tot Jaar van de Bodem. Volgens de FAO zijn gezonde bodems van cruciaal belang voor het verzekeren van voedselzekerheid, voldoende voedsel voor iedereen. De bodem is letterlijk de basis voor alles: hij levert essentiële ecosysteemdiensten waar onze economie en maatschappij op gebouwd zijn.
Zonder gezonde bodem geen voedsel, maar ook geen katoen voor onze kleding, geen energie, geen schoon drinkwater. Wereldwijd worden gezonde bodems bedreigd door ontbossing, groeiende steden, vervuiling, en onverantwoord landgebruik. De FAO stelt dat door het huidige tempo van bodemdegradatie de eerste levensbehoeftes voor toekomstige generaties in gevaar komen.
Wereldwijd, maar juist in Nederland
De bodemdegradatie is een mondiaal probleem, maar ook in Nederland is het probleem onzichtbaar maar nijpend. Ooit was de Flevopolder, land gewonnen van de zee, de vruchtbaarste grond van Europa. In enkele decennia heeft Nederland echter "de mooiste tuin van Europa verknoeid", zo stelt het jongste rapport van de Raad voor Integrale Duurzame Landbouw en Voeding (RIDV). Door onverantwoord bodemgebruik, gericht op hoge productie en korte termijn winst, zo staat in het rapport, is de vruchtbare bodem er in één generatie vrijwel doorheen gejaagd.
Het rapport illustreert het verhaal van de geschiedenis van de landbouw in Europa. Door de industrialisatie van de landbouw is de aandacht voor de bodem drastisch afgenomen. Waar het in stand houden van productie en vruchtbaarheid van de bodem altijd een hels karwei is geweest, een samenspel van gewasrotatie en het vruchtbaar maken van de grond met dierlijke mest, kregen boeren door industrialisatie van de landbouw nieuwe instrumenten in handen. Kunstmest en mechanisatie zorgden weliswaar voor een hogere productie, maar hebben over de jaren langzamerhand de kwaliteit van de bodem uitgehold. Onverantwoord gebruik van kunstmest zorgt voor verzuring en uitdroging van de bodem, en is een aanslag op het bodemleven.
Een gezonde bodem
En dat terwijl een gezonde bodem een levende bodem is. Eigenlijk is er nog te weinig bekend over alle functies van het bodemleven. Het samenspel van microben, wormen, bacteriën en schimmels onttrekt zich aan het menselijk oog. Met de introductie van het industriële denken in de landbouw werd te veel aandacht gegeven aan wat meetbaar en zichtbaar is: een plant groeit ook prima op een mengsel van stikstof, fosfor en kalium (N, P, K). Voor het gemak werden de functies van de rest van het bodemleven buiten beschouwing gelaten.
Overal op de wereld worden er activiteiten georganiseerd om het belang van de bodem tussen de oren te krijgen bij beleidsmakers, consumenten en bedrijven. Zo startte FoodGuerilla in Amsterdam 's werelds kleinste hotelketen - een keten van wormenhotels. Ook lanceerde de organisatie Down2Earth in Nederland een bodemcampagne, Help Humus, waar een petitie te tekenen is. Filmmaker Joris van de Kamp maakte een documentaire over zogenoemde bodemboeren die continu op zoek zijn naar manieren om duurzaam met de bodem om te gaan. Ook het Food Film Festival on Tour besteedt dit jaar aandacht aan de bodem, op 27 juni in Utrecht.
Al deze initiatieven zorgen ervoor dat het moeilijk te communiceren en onzichtbare bodemprobleem op de kaart komt. Uiteindelijk liggen de wortels van het probleem dieper. Een voedsel en landbouwsysteem gebaseerd op lage prijzen en hoge productie, dwingt de voedselketen op een slordige manier om te gaan met het fundament voor ons bestaan. Wanneer we ons niet realiseren dat we lopen op ons kapitaal, is een transitie nog ver weg. Dat de bodem veerkrachtig is, laten een aantal mooie initiatieven van bodem- en natuurherstel in China en in Egypte zien. Het is nog niet te laat als beleidsmakers, bedrijven en consumenten gaan inzien dat de gezonde bodem de basis vormt voor een gezond leven.
Joris Lohman (@jorislohman) van Slow Food geeft met regelmaat een overzicht van wat er speelt in de wereld van voedsel en landbouw. Slow Food is een wereldwijde beweging van boeren, consumenten en food professionals met als doelstelling lekker, puur en eerlijk voedsel voor iedereen toegankelijk te maken.
