Hoe twee Oegandese stamhoofden elkaar leren begrijpen met een VR-bril

Voorzichtig draait Ariko Apetangimoe een rondje in de groene studio. Voor zijn ogen zit een zwarte bril, die bijna zijn halve gezicht bedekt. Het geweer dat hij eerst nog over zijn schouder droeg, hangt nu losjes langs zijn lichaam. "Ben je klaar voor een andere wereld?", vraagt de studioman aan hem. De leider van de Oegandese Matheniko-stam knikt. "Dan ga je nu via de bril je vijand ontmoeten."

Op een ander moment in deze studio doorloopt Lomorumoe Peter hetzelfde proces. Nadat hij zijn hoed met veer heeft afgezet, krijgt ook hij, leider van de Oegandese Tepeth-stam, een zwarte bril over zijn hoofd.

De twee tribale leiders wonen in de regio Karamoja, in het noordoosten van Oeganda. Hun stammen zijn al decennia met elkaar in conflict over vee. In het echte leven kunnen de vijanden elkaar niet luchten of zien. Maar nu zijn ze bereid elkaar te ontmoeten, in de virtuele wereld welteverstaan.

Empathie

'Meet the Soldier', een virtual reality (VR) documentaire, volgt de twee strijders op hun mogelijke weg naar verzoening. Zullen ze elkaar beter begrijpen wanneer ze met eigen ogen kunnen zien en ervaren hoe de ander leeft en denkt? Zullen ze elkaar na afloop de hand willen schudden? Oftewel: kunnen de vijanden hun diepgewortelde wraakgevoelens opzijzetten en empathie voor elkaar ontwikkelen?

"Virtual reality is de ultieme empathie-machine", zei de Amerikaanse VR-expert Chris Milk drie jaar geleden al in een Ted-Talk. Milk heeft met zijn bedrijf Within meerdere VR-producties op zijn naam staan, waaronder 'Clouds Over Sidra'. In deze 360 graden VR-film leer je het twaalfjarige meisje Sidra kennen, dat met haar familie in een Syrisch vluchtelingenkamp in Jordanië woont. De kijker bevindt zich als het ware in het kamp en kan overal om zich heen kijken.

"Als je in haar kamer zit en naar haar kijkt, dan kijk je niet via een televisiescherm of door een raam. Je zit daar met haar. Als je naar beneden kijkt, zie je dat je op dezelfde grond zit als zij. Daarom voel je haar menselijkheid op een diepere manier. Je kunt je inleven in haar situatie", aldus Milk.

Het enorme geldbedrag dat na de vertoning van 'Clouds Over Sidra' is opgehaald voor de Verenigde Naties, wordt gezien als bewijs dat VR inderdaad de ultieme empathie-machine is. Kijkers doneerden in totaal 3,8 miljard dollar, 70 procent meer dan verwacht. Andere non-profitorganisaties volgden dit voorbeeld. Van Oxfam tot Amnesty International, allemaal gebruiken ze VR in de hoop dat donateurs zich meer inleven, dieper geraakt worden en sneller hun portemonnee trekken.

Gesprek

Ook bij Tim van Deursen, het brein achter 'Meet the Soldier', begon het project met de vraag: hoe creëren we een vorm van empathie? Van jongs af aan heeft Van Deursen zich verdiept in oorlog en conflict. Met zijn Haagse start-up Hack the Planet, onderdeel van internetbureau Q42, probeert hij mondiale problemen op te lossen met slimme technieken. "We wilden de strijders dichter bij elkaar brengen. Het idee was: als ze het gesprek met elkaar aangaan en elkaar leren kennen, dan is het minder vanzelfsprekend dat het conflict weer aanwakkert."

Maar hoe breng je twee rivaliserende leiders aan de gesprekstafel? Van Deursen: "We zagen VR als het middel om ze uit het systeem te halen dat het conflict al jarenlang in stand houdt." Met hulp van Mensen met een Missie, een netwerk van de christelijke ontwikkelingsorganisatie, en de expertise van het Centrum voor Innovatie van de Universiteit Leiden, heeft van Deursen de twee Oegandese strijders zo ver gekregen elkaar in de virtuele wereld te ontmoeten.

De eerste stap was daarmee gezet. Of de kennismaking in VR voor meer wederzijds begrip zou zorgen, was voor alle betrokkenen een groot vraagteken. Veel onderzoek is er namelijk nog niet naar gedaan. "We weten dat virtual reality een sterke impact kan hebben op het publiek", zegt Jeanine Reutemann, onderzoekster nieuwe mediatechnologieën bij het Centrum voor Innovatie in Leiden. "De onderdompeling in de virtuele wereld is van grote invloed. Je weet dat je er niet écht bent, maar het voelt alsof je werkelijk aanwezig bent. Zodra je de bril op zet, begeef je je in een andere wereld."

Dit maakt VR meer dan een film of documentaire. Ondergedompeld in VR, ervaar je werkelijk wat er om je heen gebeurt. Er zijn tegenwoordig tal van opties om in een virtuele wereld te ervaren hoe het is iemand anders te zijn. Zo kun je beleven hoe het is om mishandeld te worden, hoe het is om als dakloze op straat te leven en hoe het is om vanuit verschillende perspectieven bij een politieconfrontatie betrokken te zijn. De simulatie van mishandeling maakte deel uit van een studie van het Sanchez-Vives lab, gelieerd aan de Universiteit van Barcelona. Volgens dit onderzoek, gepubliceerd in Nature Scientific Reports, konden gewelddadige mannen die meededen na afloop de angst op de gezichten van vrouwen beter herkennen.

De twee Oegandese strijders bevinden zich in zo'n virtuele wereld. Zodra zij de bril hebben opgezet, maakt de groene studio plaats voor weidse landschappen met wat lage begroeiing en grazende koeien en geiten. Apetangimoe bevindt zich in het dorp van Peter, en andersom. Ze stellen elkaar hun familieleden voor, vertellen over hun jeugd en hoe zij de jarenlange oorlog hebben ervaren.

Onwennig

Als de vooraf opgenomen beelden zijn afgelopen, zet Lomorumoe Peter de bril wat onwennig af. "Waar ben je zojuist geweest?", vraagt de studioman. "De bril nam mij mee naar de Matheniko", zegt het stamhoofd van de Tepeth. "Normaal haat ik deze vijanden. Ik vroeg me af: wat heeft mij naar deze vijanden gebracht, die ik normaal beroof en vermoord? Maar nu kon ik gewoon mijn hand uitsteken en hen begroeten. Ik ben het plunderen zat. Als ik hen in het echt kan ontmoeten, zal ik hen alleen nog maar vrede willen aanbieden."

De VR-beelden laten eenzelfde soort indruk achter op Apetangimoe, hoofd van de Matheniko. "Nu de Tepeth koeien hebben en de Matheniko koeien hebben, moeten we vrede sluiten. We hebben vrede nodig om te kunnen settelen. We moeten samenkomen om een plan voor vrede te maken, zodat we mensenlevens kunnen besparen", reageert Apetangimoe.

Na de opnames van 'Meet the Soldier' zijn de strijders huiswaarts gegaan. Beiden zijn nog steeds in gevecht met andere stammen, maar onderling lijken ze de vrede te bewaren. Voor hoe lang? Naar het lange-termijneffect van VR is nauwelijks onderzoek gedaan. Niemand weet nog of het gevoel dat mensen vlak na een VR-ervaring hebben, aanblijft. Het kan zijn dat de emoties op het moment zelf heel sterk zijn, maar na verloop van tijd toch weer afzwakken.

En dat is niet de enige kritiek. VR is nog nieuw en innovatief. Veel mensen die voor het eerst zo'n grote bril over hun ogen krijgen, staan versteld van wat hen overkomt. Maar dat is eerder vertoond: het verhaal gaat dat toeschouwers van de eerste bioscoopfilm in 1896 in paniek de zaal uit renden voor een trein die hun kant op kwam. VR lijkt in een soortgelijke fase te zitten. En hoe vaker iemand een VR-simulatie meemaakt, hoe alledaagser de ervaring. Het effect kan na verloop van tijd afnemen.

Nu VR nog zo'n sterke impact heeft, moet je ermee oppassen, vindt Reutemann van het Centrum voor Innovatie. "We weten nog niet precies wat VR met mensen doet. Daarom moeten we ze niet zomaar overal aan blootstellen. 'Meet the Soldier' is een interessant project, maar er moet ook rekening worden gehouden wat deze ervaring voor gevolgen kan hebben voor de mensen in Oeganda."

Volgens de onderzoekster moeten VR-simulaties daarom vooraf goed worden geïntroduceerd en na afloop moet er ruimte zijn voor een gesprek over wat iemand zojuist heeft meegemaakt. Reutemann: "We moeten voorzichtig zijn met gevoelige onderwerpen. Het kan bij iemand de verkeerde snaar raken."