Hoe te leven, wonen en werken in het hittebestendige Nederland van de toekomst

Landbouw: Nederland wijnland?

Een goede boer volgt de weersomstandigheden op de voet en kijkt altijd vooruit. Maar met een structureel warmer klimaat zal hij zijn blik nog meer op de toekomst moeten richten.

“Zeker is dat gewassen die veel water nodig hebben, op termijn niet geschikt zullen zijn”, zegt onderzoeker Coen van Wagenberg van de Wageningen Universiteit. Denk aan gras, fruit en aardappels, die met weinig water niet tot volle wasdom komen. Zomaar op grote schaal nieuwe, meer hittebestendige gewassen, zoals druiven hier gaan telen, werkt volgens Van Wagenberg ook niet. “Wie koopt er nu Nederlandse wijn? Nee, boeren zullen eerst nieuwe afzetmarkten voor zulke producten moeten zoeken.”

Omdat het risico op mislukte oogsten bij extreem weer toeneemt, moet de landbouwsector nadenken over de manier waarop boeren zich tegen zulke tegenslagen kunnen indekken. Van Wagenberg: “Stel dat je totale oogst mislukt is, hoe ga je daar dan mee om? Los je dat individueel op met een weersverzekering of moet er een collectieve oplossing komen in de vorm van bijvoorbeeld een calamiteitenfonds?”

Haastige spoed bij de omvorming naar hittebestendig boeren is niet verstandig, vindt de econoom. En op eigen houtje opereren ook niet. “De Nederlandse landbouw moet, gezamenlijk, een strategie op de lange termijn uitstippelen. Dat kan prima. De voedselzekerheid is niet in gevaar, we kunnen wel wat hebben en het klimaat verandert gelukkig niet van vandaag op morgen.”

Bij De Frysling, de ‘noordelijkste wijngaard van Nederland’ besloten ze bijna tien jaar geleden al om niet op de klimaatomslag te wachten. Op 1,5 hectare grond produceert De Frysling (een samentrekking van Fryslân en Riesling) witte wijn, rosé, en de Frysling Brûswyn, een soort champagne. “Ik durf wel te stellen dat mijn champagne mooier is dan die van Moët”, zegt Jantine Broersma van de wijngaard, gelegen in het Friese Twijzel. Ze kan nog niet van de opbrengst leven, maar ze haalde vorig jaar wel het maximale volume van zesduizend flessen. “De oogst is ieder jaar anders. Om stelselmatig goede wijn te maken, moet je wel het vak goed beheersen.” Bovendien, hoe noordelijker je komt, hoe gevoeliger de druiven zijn voor schimmels. “Wij telen nu een ras dat minder gevoelig is voor schimmels.”

Volgens Broersma liggen er genoeg kansen voor goede wijn in Nederland. Het enige dat succes nog in de weg staat, is het imago. Maar dat is een kwestie van tijd, denkt ze. “Argentinië, Chili en Zuid-Afrika waren ook nieuwe wijnlanden. Nederland is ook een nieuw wijnland aan het worden, met tientallen commerciële wijngaarden. Mensen hebben nog veel scepsis over de kwaliteit van Nederlandse wijnen. Het is aan ons om die weg te nemen, te beginnen in eigen land. Laatst kwam hier iemand uit Hongkong die duizend van mijn flessen wilde kopen. Maar ik overtuig liever eerst de Nederlanders.”

Openbare ruimte: een park om te luieren, of voor wateropvang

Zeg maar dag tegen stoeptegels, klinkers en asfaltwegen. “De stenen onder onze voeten zijn niet meer houdbaar in de toekomst”, zegt Zef Hemel, planoloog en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. “Asfaltplakken en dichte bestrating creëren een hitte-eiland.” In de toekomst lopen we veel meer op natuurlijke bodem, zegt hij. Met grond, gras en planten worden straten en pleinen ‘een spons’. In de klassieke zin: een spons voor water, regen. Maar ook voor het opslurpen van hitte, een natuurlijke kwaliteit van planten. Als de stenen verdwijnen, in achtertuinen maar ook in straten, schiet er massaal beplanting uit de bodem. “Bomen, bloemen, struiken, noem maar op.” Gaan we ook overkappingen zien, voor schaduw en als schuilplek? “Nee, dat is van dat technische denken”, zegt Hemel.

De oplossing is volgens hem natuurlijk en groen. Parkeerplaatsen wijken voor perkjes, zo net naast de stoep. Uiteraard, zegt Hemel, asfalt en parkeerplekken weghalen zal autoverkeer totaal dwarszitten. Hij gaat er dan ook van uit dat de vergroening hand in hand gaat met drastische vermindering van (vervuilende) auto’s in het straatbeeld. Dan ben je er nog niet, zegt Hemel. Het idee dat al het opgevangen water, via putten en regenpijpen, in het riool de woonwijk uit wordt geloodst, is achterhaald, zegt hij. “Dat is straks niet meer te behappen, door de klimaatverandering.” Op daken van openbare gebouwen kunnen gemeenten mossen plaatsen. “Allemaal om extremere regen gedempt op te vangen.” Bovendien is het veel slimmer om opgevangen water te bewaren, zegt Hemel. In wijken zullen dan meer waterbuffers verschijnen, een sloot of vijver. Koud water niet wegsluizen maar een plek geven, als appeltje voor de dorst in droge en warme tijden.

Parken zijn zeer geschikt voor waterberging, zegt Hemel. “We gebruiken ze nu als recreatie voor stedelingen. Maar het moeten sponzen worden.” Dat wil zeggen dat de grasveldjes waar mensen nu graag zonnen of barbecuen veel meer watergeulen moeten krijgen en poelen. “Bij klimaatverandering moeten we onze parken straks anders gaan inrichten. Ze zijn er dan niet meer voor kijkgenot of om de eendjes te voeren. Ze krijgen een búitengewoon belangrijke rol.” Al dat water opvangen levert ‘drassige perioden’ op, zegt Hemel, die door klimaatverandering naast droogte ook kunnen optreden. “Ook dat wordt flink wennen in onze openbare ruimte.” Steden en dorpen ontkomen er niet meer aan om zich te gaan weren tegen gevolgen van extremer weer, weet Hemel. Maar hij waarschuwt: laten we ons niet alleen bezighouden met aanpassingen aan het klimaat. Het aanpakken bij de bron, uitstoot van broeikasgas, moet prioriteit één blijven.

Werk: koelhoudende kleding en uiteindelijk naar mars

Het is nu nog wennen en uitpuffen. Maar weerkundigen voorspellen dat hete zomers als deze geen uitzondering blijven. Heet weer wordt normaal. Dat heeft ook gevolgen voor ons werkende leven. Hoe het in de hitte volhouden in de bouw, sleutelend aan het spoor of als schilder van het buitenwerk? Kunnen we voortaan niet beter vroeger in de ochtend beginnen? Moeten we niet aan de siësta? En wat een heerlijke tijden breken er aan voor de monteurs van airconditioners, de verkopers van zwembaden of de uitbaters van ijssalons.

“Dat het in Nederland warmer wordt, betekent dat we moeten kijken naar gebieden waar het al warm is”, zegt Richard van Hooijdonk, trendwatcher, futurist en internationaal spreker.

Van Hooijdonk zegt het vanaf zijn vakantieadres in Griekenland. “Hier zie ik dat je tussen 3 en 5 van niemand iets hoeft te verwachten. In Nederland zijn we nog verrast door de hitte, hier zijn ze erop ingesteld.”

Dat zullen we in Nederland ook moeten doen, stelt Van Hooijdonk en dat kan volgens hem het beste door gebruik te maken van de nieuwste technieken.

“Er wordt al gewerkt aan slimme kleding die ons koel houdt, zodat we toch ons werk kunnen blijven doen. En we zullen moeten wennen aan werken met voortdurend de airco aan.”

De futurist denkt dat er een nieuwe economie zal ontstaan, die drijft op technieken die ons op temperatuur houden in huizen, kantoren en auto’s. Dus niet meer instappen in een snikhete auto, maar in een wagen die al lekker koel is. Nederland is goed in het ontwikkelen van apps, dus waarom je niet richten op zulke digitale klimaatregelaars?

“Noem het ‘the internet of temperature’. En Nederland wordt een waanzinnige vakantiebestemming voor mensen uit landen waar het nog niet zo warm is. Bovendien hoeven we zelf niet meer weg, dus de toeristenindustrie wordt van groot economisch belang.”

Voor zolang als het duurt dan, want Van Hooijdonk voorziet op de lange termijn een onbewoonbaar Nederland. “We moeten hier over een paar honderd jaar gewoon weg zijn en het elders zoeken.”

De futurist denkt dan met name aan een leven buiten Moeder Aarde: “Er is net water op Mars ontdekt. Daar gaat het naartoe. De ruimte in en andere planeten opzoeken.”

Wonen: Huis van de toekomst: een betonnen plantenbak?

Overdag de gordijnen dicht en ventilator aan. Onze maatregelen thuis zijn eigenlijk nog minimaal. Als de verzengende zomerhitte toeneemt, moet Nederland écht anders gaan wonen. “Mogelijk meer in Zuid-Europese stijl”, zegt bouw- en duurzaamheidskenner Matthé van Baalen. “Dus kleine raampjes en veel dikkere buitenmuren.” Dat weert de hitte. Maar nee, dat ziet de expert van ingenieursbureau Arcadis er in Nederland toch niet snel van komen. De bouw- en architectuurwereld kijkt meer naar natuurinclusief bouwen. Dat wil zeggen dat bouwers het bos naar de bewoonde wereld halen. Waar je ook kijkt, zie je dan bomen en struiken. Een soort stadsjungle. “Begroeiing is de perfecte oplossing tegen hittestress”, zegt Van Baalen. Planten en bomen absorberen warmte, ze koelen de omgeving af. “Door schaduw, en ze transpireren overal koele lucht.”

Voorzichtig begint de trend van groene bouw al. Grote namen in de architectuur geloven erin. In Parijs laat sterarchitect Daniel Libeskind bomen en struiken als een wenteltrap om een wolkenkrabber krullen. In Milaan staat het eerste ‘verticale bos’, een woontoren bomvol grondbakken met inheemse struiken en kleine bomen, van Stefano Boeri. Zijn torens staan ook in Nederland, bij Utrecht Centraal en Strijp-S in Eindhoven. Dat zijn nog iconische paradepaardjes. Het gebruik van groen kan wel eens standaard worden. Zo kijken we straks misschien naar huizen en torens die eruitzien als één grote betonnen plantenbak. En de daken natuurlijk, vol mos of een daktuin. Zonnepanelen zie je heus nog wel, voorspelt Van Baalen, op en tussen de groene oase. Huizen hoeven volgens Van Baalen niet allemaal aan de airco, om binnen extra te koelen. Er zijn ook andere slimme koeltechnieken mogelijk. Je ziet er dan niets van, maar speciale zuigers kunnen energie uit het water of de lucht trekken, die in buizen als koeling naar huizen gaat. Groen rondom huizen helpt ook bij harde regenbuien.

En dat is nodig ook, want dat is het tweede effect dat optreedt bij klimaatverandering. De ene keer zweet iedereen als een otter, op andere momenten kan noodweer in alle hevigheid losbarsten. “Groen op huizen vangt buien op”, zegt Van Baalen. Een mooi bij-effect is dat groen voor zuurstofrijke lucht zorgt. “Goed voor ons menselijk welzijn.”

Begroeiing is ook nog gunstig voor dieren en insecten, hopen ecologen. De komst van allerlei dieren en insecten kan volgens de expert voor verstokte stadsmensen, letterlijk verwijderd van natuur, wel even wennen zijn.

Lees ook:

Waarom het niet alleen in Nederland, maar wereldwijd nu zo warm is

Nederland is niet het enige land dat zucht onder een hittegolf. In heel Noordwest-Europa is het extreem warm, net als in Japan, Algerije of langs de Amerikaanse westkust. Op internet zijn wereldkaarten te vinden die helemaal rood kleuren. Alsof de aarde in brand staat.

Nederland krijgt het klimaat van Bordeaux, maar dan vooral de winter

Het klonk niet eens onaantrekkelijk. Door de opwarming van de aarde zou Nederland halverwege deze eeuw het klimaat van Bordeaux krijgen. Vooral wijnboeren spitsten in 2014 bij deze voorspelling van het KNMI de oren.